Hoofdstuk 7

AFRIKA IN DE GREEP VAN DE SLAVENHANDEL
(ca. 650 – ca. 1900)

Al vanaf het begin van de geschiedschrijving spreekt men over slavernij. Iemand die tot slaaf gemaakt is, heeft geen rechten en wordt behandeld alsof hij het eigendom is van een ander mens. De slavenhandel en slavernij zijn gruwelijke en onmenselijke praktijken die gezorgd hebben voor veel lijden.

Slavernij komt over de hele wereld voor: zowel in het oude Egypte, het oude Griekenland of het Romeinse Rijk maar ook in het Middeleeuwse Europa en in Arabische, Turkse, Aziatische en Amerikaanse culturen maakt men mensen tot slaaf. Ook vandaag nog zijn er mensen die als slaaf moeten leven zelfs al is het houden en verkopen van slaven wereldwijd verboden.

We bekijken en vergelijken in dit hoofdstuk de Arabische slavenhandel en de trans-Atlantische slavenhandel.

DE ARABISCHE SLAVENHANDEL (ca. 650 – ca. 1900)

De slavenhandel door de Sahara bestaat al van in de oudheid maar krijgt vanaf de 7de eeuw een forse impuls door de islamitische verovering van verschillende Afrikaanse Rijken.

Slavernij is een belangrijk onderdeel van de economie en de samenleving van zowel de Arabische rijken als het Osmaanse rijk. Om een idee te geven: in Constantinopel, de hoofdstad van het Osmaanse Rijk, bestaat de bevolking van 1609 voor ongeveer een vijfde uit slaven.

Men schat dat de Arabische slavenhandel tussen de jaren 650 en 1920 tussen de 10 tot 17 miljoen mensen tot slaaf maakt. Een deel van deze mensen komt terecht in landen rond de Indische Oceaan maar het grootste deel van hen wordt naar de Arabische of Ottomaanse gebieden gevoerd.

De tot slaaf gemaakte mensen worden gebruikt als arbeiders op landgoederen en in mijnen,  moeten vechten als soldaat in het leger of worden ingeschakeld als huishulp of gebruikt als seksslaaf.

Kaart met belangrijke slavensteden en -routes voor de Arabisch-Afrikaanse slavenhandel

Kaart met de belangrijke slavenmarkten en slavenroutes voor de Arabisch-Afrikaanse slavernij (grenzen zijn die van vandaag). Bron: © Wikipedia. 

Europeanen ?

Er worden dan inderdaad ook Europeanen als slaaf verkocht . Historici denken dat er 1 tot 2,5 miljoen Europeanen tot slaaf gemaakt zijn in de Arabische en Ottomaanse Rijken.

Zo is er het devşirme-systeem dat jonge christelijke jongens uit de Balkan als ‘belasting’ bij hun familie weghaalt. Zij worden meestal soldaat bij de Janitsaren, een speciale goed getrainde afdeling van het Ottomaanse leger.

De Tataren uit de Krim zorgen dan weer voor Oost-Europese slaven. In hun buurlanden Polen, Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland maken ze jacht op Slavische boeren die ze tot slaaf maken. Ze noemen dit ‘Het oogsten van de steppe’.

Als er West-Europeanen tot slaaf gemaakt worden, dan is dat vaak nadat ze gevangen zijn genomen door de Barbarijse zeerovers. Dat zijn Noord-Afrikaanse zeerovers die rijke koopvaardijschepen overvallen, de koopwaar aanslaan en de bemanning als slaaf verkopen. Soms vallen ze ook kustdorpen aan en nemen de bevolking mee.

Vooral Afrikanen !

De meeste slachtoffers komen echter uit Afrika. Doordat de Arabische slavenhandel al in de 7de eeuw begint en meer dan 1000 jaar duurt, doordat het gebied waarbinnen de slavenhandel zich afspreelt erg groot is en doordat de slavenhandel in die tijd niet erg gereguleerd verliep, is het moeilijk een precies aantal te geven. Onderzoekers schatten echter dat het aantal Afrikanen dat het slachtoffer is geworden van de Arabische slavenhandel tussen de 7 en de 15 miljoen ligt.

Men verwerft de slaven vooral op 3 manieren:

– na het veroveren van Afrikaanse rijken eist men van de overwonnen volkeren vaak een jaarlijkse levering van mensen die men dan tot slaaf maakt;

– de Arabische slavenhandelaren voeren gewelddadige overvallen uit op Afrikaanse dorpen waarbij zij heel wat inwoners gevangen nemen en op de slavenmarkt verkopen;

– men koopt de slaven van plaatselijke Afrikaanse heersers. Die voeren soms ook oorlog tegen elkaar en nemen daarbij gevangenen die ze daarna aan de Arabische slavenhandelaars verkopen. Soms gebeurt dat trouwens ook zonder dat er oorlog is en is het een manier waarop de heersers zich verrijken.

"Al-Hârith, qui cherche à acheter un esclave, se fait flouer par Abû Zayd qui lui vend son fils" - Miniatuur en kalligrafie van Yahya ibn Mahmûd al-Wâsitî (1237, Irak). © Bibliothèque nationale de France

Slavenmarkt – “Al-Hârith, qui cherche à acheter un esclave, se fait flouer par Abû Zayd qui lui vend son fils” – Miniatuur en kalligrafie van Yahya ibn Mahmûd al-Wâsitî (1237, Irak). © Bibliothèque nationale de France

Daarna worden de tot slaaf gemaakte Afrikanen naar de havens van de Middellandse Zee en de Rode Zee gebracht. Ze moeten daarbij soms meer dan 2000 km te voet lopen. Ze doen er één tot drie maanden over. Sommige slavenkaravanen trekken bovendien door de Sahara. De tocht is dan ook extreem zwaar en vaak dodelijk: bijna een vijfde van hen sterft onderweg.

Vrouwen worden meestal ingeschakeld in het huishouden of als seksslavin (in een harem bv.). Mannen werken in de landbouw en de mijnen, moeten vechten als soldaat of worden als eunuch (een gecastreerde man) opgenomen aan het hof of bij rijke families waar ze dan gebruikt worden als harembewaker, leraar, secretaris, …

QUIZ

Weet jij intussen alles over de Arabische slavenhandel??

Waar komen de meeste slaven in de Arabische rijken vandaan?

Welk verband bestaat er tussen het devşirme-systeem en de Janitsaren in het Osmaanse rijk?

MEER WETEN?

The Silk Road and Ancient Trade: Crash Course World History #9
© John Green / Crash Course

De zijderoute

Wil je meer te weten komen of de zijderoute? Bekijk dan dit grappige filmpje van Crash Course op YouTube. Op enkele minuten kom je op een leuke manier te weten wat er zo belangrijk was aan de zijderoute.

Afbeelding uit “Livre des merveilles” van Marco Polo.
Klik hier voor een afbeelding van de volledige pagina.

Slaven of slaafgemaakt / slaafgeboren

Op deze pagina gebruiken we zoveel mogelijk de uitdrukking ‘slaafgemaakt’ of ‘slaafgeboren’ in plaats van ‘slaven’. We doen dat omdat het gebruik van het woord ‘slaven’ zou kunnen suggereren dat deze mensen van nature slaven en dus minderwaardig of onderdanig zijn.

De realiteit is natuurlijk dat niemand er vrijwillig voor kiest om als slaaf door het leven te moeten gaan. Daarom maken we door onze woordkeuze duidelijk dat deze mensen actief tot slaaf gemaakt zijn (slaafgemaakt) of in gevangenschap geboren zijn en niet de keuze hadden om vrij te mogen zijn (slaafgeboren).

Intussen zijn er steeds meer media die deze regel toepassen.

 

DE TRANS-ATLANTISCHE SLAVENHANDEL (ca. 1500 – ca. 1850)

In het recent ontdekte Amerika heeft men nood aan nieuwe arbeidskrachten. De lokale inwoners sterven namelijk massaal aan Europese ziektes, door geweld, dwangarbeid en hongersnood. Van de 25 miljoen mensen in het Aztekenrijk als de Spanjaarden er in 1519 aankomen zijn er 80 jaar later maar 2 miljoen meer over. Er komen ook wetten die de Indiaanse bevolking beschermen. Zo mogen ze niet meer tot slaaf gemaakt worden.

Dit alles zorgt ervoor dat er een groot tekort aan goedkope arbeiders ontstaat. En dus beginnen de Spanjaarden (vooral Caribisch gebied en Centraal-Amerika) en de Portugezen (vooral Brazilië) rond 1550 volop tot slaaf gemaakte mensen uit Afrika in te voeren om het werk op de plantages, op de boerderijen en in de mijnen gedaan te krijgen.

Rond diezelfde tijd stichten onder meer de Engelsen, de Fransen en de Spanjaarden ook nederzettingen en later kolonies in Noord-Amerika. Vanaf de 17de eeuw worden ook hier duizenden Afrikanen als slaaf aan het werk gezet. 

Trans-Atlantische slavenhandel, animatie gebaseerd op Map 9: Volume and direction of the trans-Atlantic slave trade from all African to all American regions. (z.d.). www.slavevoyages.org. https://www.slavevoyages.org/static/images/assessment/intro-maps/09.jpg

Onderzoekers schatten het aantal Afrikanen dat gedwongen wordt om in de Amerika’s te gaan werken op 12,5 miljoen mensen. Doordat men in de havens (meestal) bijhoudt wat de handelswaar (ook mensen dus) is die vervoerd wordt, kan men vrij nauwkeurige schattingen maken. Op basis van diezelfde gegevens, denkt men dat gemiddeld 15% van de gevangenen sterft tijdens de overtocht.

Zowel mannen als vrouwen worden ingezet als arbeiders op plantages om producten als suiker, tabak en katoen te telen. Ook in de mijnen worden heel wat slaafgemaakten gebruikt. Sommigen worden als huisslaven ingeschakeld en verrichten werk als kok, schoonmaakster, naaister of lakei.

Er is soms een verschil in de taken voor mannen en vrouwen: mannen worden meer ingezet voor zware arbeid zoals het ploegen van het land, vrouwen worden vaker gebruikt voor lichtere werkzaamheden zoals het plukken van katoen. Het is echter niet ongebruikelijk dat ook vrouwen zware arbeid moeten verrichten en zowel voor mannen als voor vrouwen zijn de arbeidsomstandigheden meestal heel slecht.

Trans-Atlantische slavenhandel: aantal mensen dat inscheept als gevangene op de slavenschepen

              

                  

 

 Spanje

 Portugal

 VK

 Nederland

 VS

 Frankrijk

 Denemarken

 Totaal

1501-1525

6.363

7.000

0

0

0

0

13.363

1526-1550

25.375

25.387

0

0

0

0

0

50.762

1551-1575

28.167

31.089

1.685

0

0

66

0

61.007

1576-1600 

60.056

90.715

237

1.365

0

0

0

152.373

1601-1625

83.496

267.519

0

1.829

0

0

0

352.844

1626-1650

44.313

201.609

33.695

31.729

824

1.827

1.053

315.050

1651-1675

12.601

244.793

122.367

100.526

7.125

653

488.065

1676-1700

5.860

297.272

272.200

85.847

3.327

29.484

25.685

719.675

1701-1725

0

474.447

410.597

73.816

3.277

120.939

5.833

1.088.909

1726-1750

0

536.696

554.042

83.095

34.004

259.095

4.793

1.471.725

1751-1775

4.239

528.693

832.047

132.330

84.580

325.918

17.508

1.925.315

1776-1800

6.415

673.167

748.612

40.773

67.443

433.061

39.199

2.008.670

1801-1825

168.087

1.160.601

283.959

2.669

109.545

135.815

16.316

1.876.992

1826-1850 

400.728

1.299.969

0

357

1.850

68.074

0

1.770.978

1851-1866

215.824

9.309

0

0

476 

0

0

225.609

Totalen 

1.061.524

5.848.266

3.259.441

554.336

305.326

1.381.404

111.040

12.521.337

Bron: Trans-Atlantische slavenhandel, www.slavevoyages.org
Balai, L. W. (2011). Het slavenschip Leusden: over de slaventochten en de ondergang van de Leusden, de leefomstandigheden aan boord
van slavenschepen en het einde van het slavenhandelsmonopolie van de WIC, 1720-1738. [Universiteit van Amsterdam]. Walburg Pers.

Trans-Atlantische slavenhandel: aantal gevangenen dat afgeleverd wordt

              

                  

 

 Spanje

 Portugal

 VK

 Nederland

 VS

 Frankrijk

 Denemarken

 Totaal

1501-1525

4.462

4.914

0

0

0

0

9.376

1526-1550

17.763

17.771

0

0

0

0

0

35.534

1551-1575

19.720

22.174

1.188

0

0

50

0

43.132

1576-1600 

42.037

67.879

168

1.160

0

0

0

111.244

1601-1625

58.445

214.808

0

1.577

0

0

0

274.830

1626-1650

31.422

166.017

26.315

26.106

702

1.479

836

252.877

1651-1675

9.464

209.690

93.209

81.918

5.456

544

400.281

1676-1700

4.670

261.523

208.431

74.878

2.548

22.265

20.374

594.689

1701-1725

0

421.232

339.007

62.477

2.612

95.357

3.882

924.567

1726-1750

0

470.236

455.284

71.268

27.500

216.213

3.820

1.244.321

1751-1775

3.634

476.596

682.454

117.855

70.624

278.479

14.711

1.644.353

1776-1800

5.601

623.298

673.590

35.202

56.601

369.121

33.215

1.796.628

1801-1825

151.367

1.037.342

253.678

2.475

89.990

117.969

14.351

1.667.172

1826-1850 

354.813

1.099.018

0

324

1.662

58.579

0

1.514.396

1851-1866

181.526

7.318

0

0

413

0

0

189.257

Totalen 

884.924

5.099.816

2.733.324

475.240

252.652

1.164.968

91.733

10.702.657

Bron: Trans-Atlantische slavenhandel, www.slavevoyages.org
Balai, L. W. (2011). Het slavenschip Leusden: over de slaventochten en de ondergang van de Leusden, de leefomstandigheden aan boord
van slavenschepen en het einde van het slavenhandelsmonopolie van de WIC, 1720-1738. [Universiteit van Amsterdam]. Walburg Pers.

VERSCHILLEN EN GELIJKENISSEN

Arabische slavenhandel

Wanneer?

De Arabische slavenhandel duurt van ongeveer 650 (n.Chr.) tot ongeveer 1900 (n.Chr.).

Hoeveel mensen?

Men schat dat de Arabische slavenhandel tussen de 10 tot 17 miljoen mensen tot slaaf maakt.

Wie?

Zowel Europeanen als Afrikanen werden tot slaaf gemaakt. Het is wel zo dat vooral Afrikaanse mensen het slachtoffer werden: historici denken dat er 1 tot 2,5 miljoen Europeanen tot slaaf gemaakt werden in de Arabische en Ottomaanse Rijken, het aantal Afrikanen wordt dan weer op 7 tot 15 miljoen geschat.

Wat moeten ze doen?

Vrouwen worden meestal ingeschakeld in het huishouden of als seksslavin (in een harem bv.).

Mannen werken vaak in de landbouw en de mijnen, moeten vechten als soldaat of worden als eunuch (een gecastreerde man) opgenomen aan het hof of bij rijke families waar ze dan gebruikt worden als harembewaker, leraar, secretaris, …

Trans-Atlantische slavenhandel

Wanneer?

De Trans-Atlantische slavenhandel duurt van ongeveer 1500 (n.Chr.) tot ongeveer 1850 (n.Chr.).

Hoeveel mensen?

Men schat dat de Trans-Atlantische slavenhandel zo’n 12,5 miljoen mensen tot slaaf maakt.

Wie?

Bijna alle mensen die als slaaf ingeschakeld worden, hebben Afrikaanse roots. Er waren blanken die als slaaf gebruikt werden (meestal criminelen die gedwongen arbeid moesten verrichten) maar dat waren er, in vergelijking met het aantal Afrikaanse tot slaaf gemaakten heel erg weinig. 

Wat moeten ze doen?

Zowel mannen als vrouwen worden vooral ingezet als arbeiders op plantages om producten als suiker, tabak en katoen te telen. Ook in de mijnen worden heel wat slaafgemaakten gebruikt.

Sommigen werden als huisslaven ingeschakeld en verrichten werk als kok, schoonmaakster, naaister of lakei.

“Winterlandschap met schaatsers en vogelknip (1565)” van Pieter Bruegel de Oude

Wezens zonder ziel

Slavernij is eigenlijk door de katholieke kerk al vanaf de 15de eeuw verboden en wordt als ‘grote misdaad tegen de kerk’ gezien. De volkeren in Amerika en op de eilanden in de Stille Oceaan worden als ‘onschuldig’ gezien omdat ze het ware geloof niet konden kennen. Ze mochten dus ook niet tot slaaf gemaakt worden.

De kerk heeft er echter geen problemen mee als men vijanden van het christendom tot slaaf maakt (oa moslims). Zwart-Afrikanen zien ze dan weer als wezens zonder ziel die je dus ook tot slaaf mocht maken.

Pas in 1839 komt hier officieel een einde aan als paus Gregorius VI de trans-Atlantische slavenhandel onomwonden als fout bestempelt. 

Driehoeksvaart of driehoekshandel

Driehoekshandel (animatie © Bruno De Lille)

Driehoekshandel

De handel in slaven werd zo efficiënt mogelijk georganiseerd om de winst te kunnen maximaliseren. Het was daarbij van belang om de schepen nooit leeg te laten varen want dan brengen ze namelijk niets op.

De schepen die uit Europa naar Afrika afreizen zijn dan ook volgeladen met textiel, metaal, vuurwapens en buskruit. Zaken die men in Afrika met de plaatselijke heersers en de Arabische slavenhandelaren wou ruilen voor Afrikanen die tot slaaf gemaakt zijn en voor ivoor en goud.

Eens het schip overvol gevangenen zit, begint de overtocht van Afrika naar Amerika. Daar werden de slaafgemaakten dan verkocht om te werken op de plantages, boerderijen of in de mijnen.

Met de opbrengst van de verkoop werden luxegoederen gekocht zoals katoen, suiker, koffie, tabak, … die dan weer door de schepen naar Europa werden gevoerd. 

Daarna kon het schip aan zijn volgende reis beginnen. Als je de route van deze schepen op een werldkaart uitzet, dan zie je een driehoek. Daarom wordt dit de driehoekshandel of de driehoeksvaart genoemd.

“Afbeelding van het Britse slavenschip Brookes” (gravure, gepubliceerd in 1788 door de Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade).

Onmenselijke reisomstandigheden

De schepen waarmee de tot slaaf gemaakten vervoerd werden, waren meestal gewone handelsschepen die wat aangepast werden. Twee derde van de reis (van Europa naar Afrika en van Amerika naar Europa) dienden ze namelijk om gewone goederen te vervoeren).

Voor de gevangen aan boord werden gehaald, installeerde men in het ruim platformen om zo veel mogelijk mensen te kunnen vervoeren. Zo werd de hoogte van de slavenruimen gehalveerd en kon de capaciteit van het schip bijna verdubbeld worden. De ruimte per persoon
werd daardoor natuurlijk heel erg klein.

De hitte in de slaapruimtes kon erg oplopen en van veel of vers voedsel was ook geen sprake. Men deed het minimum aan kosten om de ‘koopwaar’ levend naar de overkant te brengen. 

De reis tusen Afrika en Amerika duurde ongeveer zes weken. Maar omdat de schepen de gevangen Afrikanen vaak op meerder plaatsen moesten halen, waren veel slaafgemaakten veel langer aan boord.

Sultan Mehmed II rijdt Constantinopel binnen” van Fausto Zonaro (1854 – 1929)
Klik hier voor een afbeelding van het volledige schilderij.

Abolitionisme

De abolitionisten (van het Engelse woord ‘abolition’ of afschaffing) zijn mensen die zich inzetten voor het afschaffen van de slavernij. De eerste abolitionistische verenigingen ontstaan eind 18de eeuw in het Britse Rijk, in Frankrijk en in de Verenigde Staten.

Zo wordt in 1787 in Londen de Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade opgericht. Ze voeren actie door lezingen te organiseren, boeken uit te geven, pamfletten te verdelen (zie de afbeelding bij ‘Onmenselijke reisomstandigheden) en petities te organiseren. Zo willen ze wetten laten aannemen om de slavenhandel te laten verbieden.

Ze richten zich eerst alleen maar op de slavenhandel en vragen (nog) niet om de slavernij te verbieden. Omdat de economie voor een deel afhing van de gratis arbeid van de tot slaaf gemaakte Afrikanen, waren ze bang dat er teveel tegenstand zou zijn. Door zich te concentreren op de onmenselijke slavenhandel, hoopten ze een brede steun te krijgen. Door de slavenhandel af te schaffen, zou ook de groei van de slavernij vertragen dachten ze. 

Nadat het Britse parlement in 1807 een wet stemt die de slavenhandel verbiedt door bv. een boete van 100 pond te heffen voor elke tot slaaf gemaakte die met een Brits schip vervoerd werd, gaat de beweging een stap verder en beginnen ze ook actie te voeren tegen de slavernij op zich. Het duurt nog tot 1833 voor de slavernij verboden wordt in de Britse kolonies.

In Frankrijk verlopen de zaken iets anders. In 1788 vlak voor de Franse revolutie, ontstaat daar de ‘Société des amis des Noirs’. Zij vragen meteen de volledige afschaffing van de slavernij. In 1794 keurt de Nationale Conventie (het parlement van de Franse Revolutionairen) al een wet goed die de slavernij afschaft. Als Napoleon aan de macht komt, dan schaft hij de wet echter af en wordt slavernij weer toegelaten. Het is uiteindelijk pas in 1848 dat de slavernij in Frankrijk en de Franse kolonies definitief wordt afgeschaf. 

Ook in de Verenigde Staten ontstaat de beweging die de slavernij wil afschaffen rond het einde van de 18de eeuw. De abolitionisten vinden vooral gehoor in de noordelijke staten. In 1808 komt er een wet die de invoer van nieuwe tot slaaf gemaakte mensen verbiedt. Mensen die binnen de Verenigde Staten als slaaf geboren waren mogen wel nog verkocht worden. De afschaffing van de slavernij is, anders dan veel mensen denken, niet de aanleiding voor de Amerikaanse burgeroorlog maar speelt wel een belangrijke rol in deze oorlog. Het is dan ook pas in 1862, tijdens de Amerikaanse burgeroorlog, dat de slavernij afgeschaft wordt in de VS (en dan nog niet eens overal).

 

MEER WETEN?

Zo verhandelde Nederland mensen

Nederland is misschien maar een klein land maar was erg actief in de slavenhandel. Meer dan een half miljoen tot slaaf gemaakten werden door Nederlandse schepen van de West-Indische Compagnie naar de Amerika’s vervoerd. Soms voor plantages van Nederlandse grootgrondbezitters, soms om hen door te verkoepn aan anderen.

Wil je er meer over te weten komen? Bekijk dan deze documentaire van de NOS over Nederland en de slavenhandel.

België en de slavenhandel

Volgens het Afrikamuseum in Tervuren worden de Zuidelijke Nederlanden (nu dus België) pas in de 18de eeuw bij de slavenhandel betrokken.

Het waren een aantal Brusselse financiers die het initatief namen. Ze gebruikten daarvoor geld van de beurs van Antwerpen om deze handel op te starten. Schepen van de ‘Compagnie van Oostende’ voerden wapens, gemaakt in Luik, naar West-Afrika waar die wapens geruild werden voor gevangenen en goederen. Er worden zo ongeveer 5000 tot slaaf gemaakte mensen naar de Amerika’s gebracht.