Hoofdstuk 7
AFRIKA IN DE GREEP VAN DE SLAVENHANDEL
(ca. 650 – ca. 1900)
Al vanaf het begin van de geschiedschrijving spreekt men over slavernij. Iemand die tot slaaf gemaakt is, heeft geen rechten en wordt behandeld alsof hij het eigendom is van een ander mens. De slavenhandel en slavernij zijn dan ook gruwelijke en onmenselijke praktijken die gezorgd hebben voor veel lijden.
Slavernij komt over de hele wereld voor: zowel in het oude Egypte, het oude Griekenland of het Romeinse Rijk maar ook in het Middeleeuwse Europa en in Arabische, Turkse, Aziatische en Amerikaanse culturen maakt men mensen tot slaaf. Ook vandaag nog zijn er mensen die als slaaf moeten leven zelfs al is het houden en verkopen van slaven wereldwijd verboden.
We bekijken en vergelijken in dit hoofdstuk de Arabische slavenhandel en de trans-Atlantische slavenhandel.
DE ARABISCHE SLAVENHANDEL (ca. 650 – ca. 1900)
De slavenhandel door de Sahara bestaat al van in de oudheid maar krijgt vanaf de 7de eeuw een forse impuls door de islamitische verovering van verschillende Afrikaanse Rijken.
Slavernij is een belangrijk onderdeel van de economie en de samenleving van zowel de Arabische rijken als het Osmaanse rijk. Om een idee te geven: in Constantinopel, de hoofdstad van het Osmaanse Rijk, bestaat de bevolking van 1609 voor ongeveer een vijfde uit slaven.
Men schat dat de Arabische slavenhandel tussen de jaren 650 en 1920 tussen de 10 tot 17 miljoen mensen tot slaaf maakt. Een deel van deze mensen komt terecht in landen rond de Indische Oceaan maar het grootste deel van hen wordt naar de Arabische of Ottomaanse gebieden gevoerd.
De tot slaaf gemaakte mensen worden gebruikt als arbeiders op landgoederen en in mijnen, moeten vechten als soldaat in het leger of worden ingeschakeld als huishulp of gebruikt als seksslaaf.
Kaart met de belangrijke slavenmarkten en slavenroutes voor de Arabisch-Afrikaanse slavernij (grenzen zijn die van vandaag). Bron: © Wikipedia.
Europeanen …
Er worden dan ook Europeanen als slaaf verkocht. Historici denken dat er 1 tot 2,5 miljoen Europeanen tot slaaf gemaakt zijn in de Arabische en Ottomaanse Rijken.
Zo is er het devşirme-systeem dat jonge christelijke jongens uit de Balkan als ‘belasting’ bij hun familie weghaalt. Zij worden meestal soldaat bij de Janitsaren, een speciale goed getrainde afdeling van het Ottomaanse leger.
De Tataren uit de Krim zorgen dan weer voor Oost-Europese slaven. In hun buurlanden Polen, Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland maken ze jacht op Slavische boeren die ze tot slaaf maken. Ze noemen dit ‘Het oogsten van de steppe’.
Als er West-Europeanen tot slaaf gemaakt worden, dan is dat vaak nadat ze gevangen zijn genomen door de Barbarijse zeerovers. Dat zijn Noord-Afrikaanse zeerovers die rijke koopvaardijschepen overvallen, de koopwaar aanslaan en de bemanning als slaaf verkopen. Soms vallen ze ook kustdorpen aan en nemen de bevolking mee.
Maar vooral Afrikanen
De meeste slachtoffers komen echter uit Afrika. Doordat de Arabische slavenhandel al in de 7de eeuw begint en meer dan 1000 jaar duurt, doordat het gebied waarbinnen de slavenhandel zich afspeelt erg groot is en doordat de slavenhandel in die tijd niet erg gedocumenteerd wordt, is het moeilijk een precies aantal te geven. Onderzoekers schatten echter dat het aantal Afrikanen dat het slachtoffer is geworden van de Arabische slavenhandel tussen de 7 en de 15 miljoen ligt.
Men verwerft de slaven vooral op 3 manieren:
– na het veroveren van Afrikaanse rijken eist men van de overwonnen volkeren vaak een jaarlijkse levering van mensen die men dan tot slaaf maakt;
– de Arabische slavenhandelaren voeren gewelddadige overvallen uit op Afrikaanse dorpen waarbij zij heel wat inwoners gevangen nemen en op de slavenmarkt verkopen;
– men koopt de slaven van plaatselijke Afrikaanse heersers. Die voeren soms ook oorlog tegen elkaar en nemen daarbij gevangenen die ze dan aan de Arabische slavenhandelaars verkopen. Soms gebeurt dat trouwens ook zonder dat er oorlog is en is het een manier waarop de heersers zich verrijken: bepaalde Afrikaanse rijken (oa Kanem-Bornu, Ghana, Mali, Songhai, Congo, …) hebben dan al een efficiënt en goed ontwikkeld systeem van grootschalige handel in tot slaaf gemaakte mensen die ze inzetten in hun eigen rijken. De ‘vraag’ naar tot slaaf gemaakte mensen vanuit het noorden vergroot de druk om mensen te kidnappen of tot slavernij te dwingen.
Slavenmarkt – “Al-Hârith, qui cherche à acheter un esclave, se fait flouer par Abû Zayd qui lui vend son fils” – Miniatuur en kalligrafie van Yahya ibn Mahmûd al-Wâsitî (1237, Irak). © Bibliothèque nationale de France
Daarna worden de tot slaaf gemaakte Afrikanen naar de havens van de Middellandse Zee en de Rode Zee gebracht. Ze moeten daarbij soms meer dan 2000 km te voet lopen. Ze doen er één tot drie maanden over. Sommige slavenkaravanen trekken bovendien door de Sahara. De tocht is dan ook extreem zwaar en vaak dodelijk: bijna een vijfde van hen sterft onderweg.
Vrouwen zijn erg gewild en worden meestal ingeschakeld in het huishouden of als seksslavin (in een harem bv.). Mannen werken in de landbouw en de mijnen, moeten vechten als soldaat of worden als eunuch (een gecastreerde man) opgenomen aan het hof of bij rijke families waar ze dan gebruikt worden als harembewaker, leraar, secretaris, …
QUIZ
MEER WETEN?
Slaven of slaafgemaakt / slaafgeboren
Op deze pagina gebruiken we zoveel mogelijk de uitdrukking ‘slaafgemaakt’ of ‘slaafgeboren’ in plaats van ‘slaven’. We doen dat omdat het gebruik van het woord ‘slaven’ zou kunnen suggereren dat deze mensen van nature slaven en dus minderwaardig of onderdanig zijn.
De realiteit is natuurlijk dat niemand er vrijwillig voor kiest om als slaaf door het leven te moeten gaan. Daarom maken we door onze woordkeuze duidelijk dat deze mensen actief tot slaaf gemaakt zijn (slaafgemaakt) of in gevangenschap geboren zijn en niet de keuze hadden om vrij te mogen zijn (slaafgeboren).
Intussen zijn er steeds meer media die deze regel toepassen.
Afrikaanse familie wordt gescheiden door Europese slavenhandelaren,
John Raphael Smith, naar George Morland, 1791 (c) Rijksmuseum.nl
Excuses of niet?
Geregeld duikt de vraag op of we ook met de Belgische overheid onze excuses moeten aanbieden voor het feit dat onze maatschappij (een deel van) haar rijkdom aan slavernij en kolonialisme te danken heeft.
Tegenstanders zeggen dan dat de huidige burgers van ons land niet verantwoordelijk gesteld kunnen worden voor iets wat in het verleden gebeurd is en dat slavernij niet alleen in de Westerse maar ook in de Arabische wereld veel voorkwam en dat zelfs heel wat Afrikanen er actief aan meewerkten.
Voorstanders zeggen dan weer dat het aanbieden van excuses niet betekent dat de huidige generatie verantwoordelijk wordt gehouden voor de daden van het verleden. Het gaat eerder om begrip te tonen voor mensen van wie de familie geleden heeft onder de slavernij (waar ook ter wereld) en te erkennen dat we ook vandaag nog met de gevolgen moeten leven. Ze denken dat dit moet gebeuren om racisme en ongelijkheid in de samenleving structureel aan te pakken en om ervoor te zorgen dat deze fouten zich niet herhalen.
Wat denk jij hierover? Probeer je daarbij ook eens in te leven in iemand die afstamt van mensen die tot slaaf gemaakt zijn.
Rubbertap in het Lusambo woud (Lualaba-Kassai) (1905),
bron: Wikipedia Commons
DE TRANS-ATLANTISCHE SLAVENHANDEL (ca. 1500 – ca. 1850)
In het recent ontdekte Amerika heeft men nood aan nieuwe arbeidskrachten. De lokale inwoners sterven namelijk massaal aan Europese ziektes, door geweld, dwangarbeid en hongersnood. Van de 25 miljoen mensen in het Aztekenrijk als de Spanjaarden er in 1519 aankomen zijn er 80 jaar later maar 2 miljoen meer over. Er komen ook wetten die de Indiaanse bevolking beschermen. Zo mogen ze niet meer tot slaaf gemaakt worden.
Dit alles zorgt ervoor dat er een groot tekort aan goedkope arbeiders ontstaat. En dus beginnen de Spanjaarden (vooral Caribisch gebied en Centraal-Amerika) en de Portugezen (vooral Brazilië) rond 1550 volop tot slaaf gemaakte mensen uit Afrika in te voeren om het werk op de plantages, op de boerderijen en in de mijnen gedaan te krijgen. De Afrikanen blijken veel beter dan de lokale inwoners tegen de tropische ziekten en de harde klimatologische omstandigheden te kunnen en worden door de nieuwe machthebbers dan ook als veel beter geschikte werkkrachten gezien.
Rond diezelfde tijd stichten onder meer de Engelsen, de Fransen en de Spanjaarden ook nederzettingen en later kolonies in Noord-Amerika. Vanaf de 17de eeuw worden ook hier duizenden Afrikanen als slaaf aan het werk gezet.
Trans-Atlantische slavenhandel, animatie gebaseerd op Map 9: Volume and direction of the trans-Atlantic slave trade from all African to all American regions. (z.d.). www.slavevoyages.org. https://www.slavevoyages.org/static/images/assessment/intro-maps/09.jpg
Onderzoekers schatten het aantal Afrikanen dat gedwongen wordt om in de Amerika’s te gaan werken op 12,5 miljoen mensen. Doordat men in de havens (meestal) bijhoudt wat de handelswaar (ook mensen dus) is die vervoerd wordt, kan men vrij nauwkeurige schattingen maken. Op basis van diezelfde gegevens, denkt men dat gemiddeld 15% van de gevangenen sterft tijdens de overtocht.
Zowel mannen als vrouwen worden ingezet als arbeiders op plantages om producten als suiker, tabak en katoen te telen. Ook in de mijnen worden heel wat slaafgemaakten gebruikt. Sommigen worden als huisslaven ingeschakeld en verrichten werk als kok, schoonmaakster, naaister of lakei.
Er is soms een verschil in de taken voor mannen en vrouwen: mannen worden meer ingezet voor zware arbeid zoals het ploegen van het land, vrouwen worden vaker gebruikt voor lichtere werkzaamheden zoals het plukken van katoen. Het is echter niet ongebruikelijk dat ook vrouwen zware arbeid moeten verrichten en zowel voor mannen als voor vrouwen zijn de arbeidsomstandigheden meestal heel slecht.
VERSCHILLEN EN GELIJKENISSEN
Arabische slavenhandel
Wanneer?
De Arabische slavenhandel duurt van ongeveer 650 (n.Chr.) tot ongeveer 1900 (n.Chr.).
Hoeveel mensen?
Men schat dat de Arabische slavenhandel tussen de 10 tot 17 miljoen mensen tot slaaf maakt.
Wie?
Zowel Europeanen als Afrikanen werden tot slaaf gemaakt. Het is wel zo dat vooral Afrikaanse mensen het slachtoffer werden: historici denken dat er 1 tot 2,5 miljoen Europeanen tot slaaf gemaakt werden in de Arabische en Ottomaanse Rijken, het aantal Afrikanen wordt dan weer op 7 tot 15 miljoen geschat.
Wat moeten ze doen?
Vrouwen worden meestal ingeschakeld in het huishouden of als seksslavin (in een harem bv.).
Mannen werken vaak in de landbouw en de mijnen, moeten vechten als soldaat of worden als eunuch (een gecastreerde man) opgenomen aan het hof of bij rijke families waar ze dan gebruikt worden als harembewaker, leraar, secretaris, …
Trans-Atlantische slavenhandel
Wanneer?
De Trans-Atlantische slavenhandel duurt van ongeveer 1500 (n.Chr.) tot ongeveer 1850 (n.Chr.).
Hoeveel mensen?
Men schat dat de Trans-Atlantische slavenhandel zo’n 12,5 miljoen mensen tot slaaf maakt.
Wie?
Bijna alle mensen die als slaaf ingeschakeld worden, hebben Afrikaanse roots. Er waren blanken die als slaaf gebruikt werden (meestal criminelen die gedwongen arbeid moesten verrichten) maar dat waren er, in vergelijking met het aantal Afrikaanse tot slaaf gemaakten heel erg weinig.
Wat moeten ze doen?
Zowel mannen als vrouwen worden vooral ingezet als arbeiders op plantages om producten als suiker, tabak en katoen te telen. Ook in de mijnen worden heel wat slaafgemaakten gebruikt.
Sommigen werden als huisslaven ingeschakeld en verrichten werk als kok, schoonmaakster, naaister of lakei.
MEER WETEN?
Logo Black Lives Matter door s__grafik, bron: Pixabay
Wezens zonder ziel: oorzaak van racisme vandaag?
Slavernij is eigenlijk door de katholieke kerk al vanaf de 15de eeuw verboden en wordt als ‘grote misdaad tegen de kerk’ gezien. De volkeren in Amerika en op de eilanden in de Stille Oceaan worden als ‘onschuldig’ gezien omdat ze het ware geloof niet konden kennen. Ze mochten dus ook niet tot slaaf gemaakt worden.
De kerk heeft er echter geen problemen mee als men vijanden van het christendom tot slaaf maakt (oa moslims). Zwart-Afrikanen zien ze dan weer als wezens zonder ziel die je dus ook tot slaaf mocht maken.
Pas in 1839 komt hier officieel een einde aan als paus Gregorius XVI de trans-Atlantische slavenhandel onomwonden als fout bestempelt.
Het idee dat mensen van Afrikaanse afkomst minderwaardig zijn en blanken superieur, ligt volgens sommige onderzoekers aan de basis van racisme waar we vandaag nog altijd mee te maken krijgen. Deze historische overtuigingen hebben zich diep geworteld in de manier waarop sommige mensen ook vandaag nog denken en hebben geleid tot vooroordelen en discriminatie die nog steeds bestaan.
Driehoekshandel (animatie © Bruno De Lille)
Driehoekshandel
De handel in slaven werd zo efficiënt mogelijk georganiseerd om de winst te kunnen maximaliseren. Het was daarbij van belang om de schepen nooit leeg te laten varen want dan brengen ze namelijk niets op.
De schepen die uit Europa naar Afrika afreizen zijn dan ook volgeladen met textiel, metaal, vuurwapens en buskruit. Zaken die men in Afrika met de plaatselijke heersers en de Arabische slavenhandelaren wou ruilen voor Afrikanen die tot slaaf gemaakt zijn en voor ivoor en goud.
Eens het schip overvol gevangenen zit, begint de overtocht van Afrika naar Amerika. Daar werden de slaafgemaakten dan verkocht om te werken op de plantages, boerderijen of in de mijnen.
Met de opbrengst van de verkoop werden luxegoederen gekocht zoals katoen, suiker, koffie, tabak, … die dan weer door de schepen naar Europa werden gevoerd.
Daarna kon het schip aan zijn volgende reis beginnen. Als je de route van deze schepen op een werldkaart uitzet, dan zie je een driehoek. Daarom wordt dit de driehoekshandel of de driehoeksvaart genoemd.
“Afbeelding van het Britse slavenschip Brookes” (gravure, gepubliceerd in 1788 door de Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade).
Onmenselijke reisomstandigheden
De schepen waarmee de tot slaaf gemaakten vervoerd werden, waren meestal gewone handelsschepen die wat aangepast werden. Twee derde van de reis (van Europa naar Afrika en van Amerika naar Europa) dienden ze namelijk om gewone goederen te vervoeren).
Voor de gevangen aan boord werden gehaald, installeerde men in het ruim platformen om zo veel mogelijk mensen te kunnen vervoeren. Zo werd de hoogte van de slavenruimen gehalveerd en kon de capaciteit van het schip bijna verdubbeld worden. De ruimte per persoon werd daardoor natuurlijk heel erg klein.
De hitte in de slaapruimtes kon erg oplopen en van veel of vers voedsel was ook geen sprake. Men deed het minimum aan kosten om de ‘koopwaar’ levend naar de overkant te brengen.
De reis tussen Afrika en Amerika duurde ongeveer zes weken. Maar omdat de schepen de gevangen Afrikanen vaak op meerder plaatsen moesten halen, waren veel slaafgemaakten veel langer aan boord.
Men gaat ervan uit dat gemiddeld 15% van de gevangenen sterft tijdens de overtocht.
Abolitionisme
De abolitionisten (van het Engelse woord ‘abolition’ of afschaffing) zijn mensen die zich inzetten voor het afschaffen van de slavernij. De eerste abolitionistische verenigingen ontstaan eind 18de eeuw in het Britse Rijk, in Frankrijk en in de Verenigde Staten.
Zo wordt in 1787 in Londen de Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade opgericht. Ze voeren actie door lezingen te organiseren, boeken uit te geven, pamfletten te verdelen (zie de afbeelding bij ‘Onmenselijke reisomstandigheden) en petities te organiseren. Zo willen ze wetten laten aannemen om de slavenhandel te laten verbieden.
Ze richten zich eerst alleen maar op de slavenhandel en vragen (nog) niet om de slavernij te verbieden. Omdat de economie voor een deel afhing van de gratis arbeid van de tot slaaf gemaakte Afrikanen, waren ze bang dat er teveel tegenstand zou zijn. Door zich te concentreren op de onmenselijke slavenhandel, hoopten ze een brede steun te krijgen. Door de slavenhandel af te schaffen, zou ook de groei van de slavernij vertragen dachten ze.
Nadat het Britse parlement in 1807 een wet stemt die de slavenhandel verbiedt door bv. een boete van 100 pond te heffen voor elke tot slaaf gemaakte die met een Brits schip vervoerd werd, gaat de beweging een stap verder en beginnen ze ook actie te voeren tegen de slavernij op zich. Het duurt nog tot 1833 voor de slavernij verboden wordt in de Britse kolonies.
In Frankrijk verlopen de zaken iets anders. In 1788 vlak voor de Franse revolutie, ontstaat daar de ‘Société des amis des Noirs’. Zij vragen meteen de volledige afschaffing van de slavernij. In 1794 keurt de Nationale Conventie (het parlement van de Franse Revolutionairen) al een wet goed die de slavernij afschaft. Als Napoleon aan de macht komt, dan schaft hij de wet echter af en wordt slavernij weer toegelaten. Het is uiteindelijk pas in 1848 dat de slavernij in Frankrijk en de Franse kolonies definitief wordt afgeschaft.
Ook in de Verenigde Staten ontstaat de beweging die de slavernij wil afschaffen rond het einde van de 18de eeuw. De abolitionisten vinden vooral gehoor in de noordelijke staten. In 1808 komt er een wet die de invoer van nieuwe tot slaaf gemaakte mensen verbiedt. Mensen die binnen de Verenigde Staten als slaaf geboren waren mogen wel nog verkocht worden. De afschaffing van de slavernij is, anders dan veel mensen denken, niet de aanleiding voor de Amerikaanse burgeroorlog maar speelt wel een belangrijke rol in deze oorlog. Het is dan ook pas in 1862, tijdens de Amerikaanse burgeroorlog, dat de slavernij afgeschaft wordt in de VS (en dan nog niet eens overal).
Het officiële medaillon van de Britse Anti-Slavery Society,
Josiah Wedgewood, William Hackwood & Henry Webber (1795), bron: Wikipedia Commons
MEER WETEN?
Zo verhandelde Nederland mensen
Nederland is misschien maar een klein land maar was erg actief in de slavenhandel. Meer dan een half miljoen tot slaaf gemaakten werden door Nederlandse schepen van de West-Indische Compagnie naar de Amerika’s vervoerd. Soms voor plantages van Nederlandse grootgrondbezitters, soms om hen door te verkoepn aan anderen.
Wil je er meer over te weten komen? Bekijk dan deze documentaire van de NOS over Nederland en de slavenhandel.
Fragment van een Aandeel in de Oostendse Compagnie (1723), bron: Wikipedia Commons
Klik hier voor een afbeelding van het volledige aandeel.
België en de slavenhandel
Volgens het Afrikamuseum in Tervuren worden de Zuidelijke Nederlanden (nu dus België) pas in de 18de eeuw bij de slavenhandel betrokken.
Het waren een aantal Brusselse financiers die het initiatief namen. Ze gebruikten daarvoor geld van de beurs van Antwerpen om deze handel op te starten. Schepen van de ‘Compagnie van Oostende’ voerden wapens, gemaakt in Luik, naar West-Afrika waar die wapens geruild werden voor gevangenen en goederen. Er worden zo ongeveer 5000 tot slaaf gemaakte mensen naar de Amerika’s gebracht.
Wil je er meer over lezen, dan is er het boek ‘De zwarte handel’ van de Belgische schrijver Herman Portocarero. In dit artikel ‘Belgische’ schepen vervoerden naar schatting vijfduizend slaven’ van Walter Pauli op Knack.be lees je een bespreking en de voornaamste conclusies van het boek.
MODERNE SLAVERNIJ
Als in 1948 de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens wordt opgesteld, bepaalt men in Artikel 4 dat niemand in slavernij of lijfeigenschap gehouden mag worden en dat slavernij en slavenhandel op welke manier dan ook, verboden zijn.
Toch duurt het nog tot 1981 voor Mauretanië als allerlaatste land ter wereld de slavernij afschaft (en pas in 2007 wordt het er ook echt strafbaar om mensen als slaaf te houden).
En al is slavernij wereldwijd officieel afgeschaft, toch leven volgens de Internationale Arbeidsorganisatie, de mensenrechtenorganisatie Walk Free en de Internationale Organisatie voor Migratie in 2021 nog altijd vijftig miljoen mensen in moderne slavernij.
Het gaat over zo’n 28 miljoen mensen die dwangarbeid moeten verrichten: dat is werk dat ze niet kunnen weigeren te doen omdat ze bedreigd, mishandeld, gedwongen of misleid worden. En over 22 miljoen mensen die het slachtoffer zijn van gedwongen huwelijken en die dus niet de vrijheid hadden om zelf te beslissen of ze willen trouwen of met wie ze willen trouwen. Vaak wordt de partner die gedwongen werd uitgebuit en mishandeld. Zij of hij kan ook niet kiezen om het huwelijk stop te zetten.
Wil je er meer over weten ? Bekijk dan deze reportage van het Nederlandse programma Nieuwsuur over ‘Moderne Slavernij’.
Moderne Slavernij
© Nieuwsuur