Hoofdstuk 15

DE CONTRAREFORMATIE (ca.1540 – ca.1700)

Schilderij van het Concilie van Trente, Museo del Palazzo del Buonconsiglio, Trento

Fragment van het schilderij “De martelaren van Gorkum in 1572” 
door Cesare Fracassini (1867),
Vaticaan.

Uiteindelijk gaan toch meer en meer stemmen op voor verdraagzaamheid en de erkenning van de vrije meningsuiting. Dat gebeurt zowel uit godsdienstige als uit commerciële of politieke overtuiging. 

“De kern van onze godsdienst is vrede en eensgezindheid, maar dit kan alleen tot stand komen als we zo weinig mogelijk vastleggen en over veel zaken het oordeel openlaten, bovendien is er de enorme onduidelijkheid over veel vragen.” & “Het is niet juist dat een fout van welke soort dan ook bestraft wordt met de brandstapel, tenzij deze verbonden is met opruiing of enige andere misdaad, waarop volgens de wet de doodstraf staat.”

Uit brieven van Erasmus aan de aartsbisschop van Palermo (1523) en de hertog van Saksen (1524).

In Frankrijk krijgen we het Edict van Nantes (1598 – 1685). De koning geeft de Franse protestanten (hugenoten) het recht om hun godsdienst vrij te beleven. Zo hoopte hij de godsdienststwisten in zijn koninkrijk te stoppen.

In de Noordelijke Nederlanden kregen de katholieken vanaf de 17de eeuw de toestemming om erediensten te houden. Vaak was dat in ruil voor een jaarlijkse belasting. Hun kerken mochten wel niet als kerk herkenbaar zijn en werden daarom gebouwd in huizen of schuren: de zogenaamde schuilkerken.

HERVORMINGEN ALS ANTWOORD OP DE REFORMATIE

De katholieke kerk is zich bewust van de wantoestanden en ziet in dat actie noodzakelijk is om de eenheid binnen de kerk te herstellen. De paus roept daarom vanaf 1545 een bisschoppelijke vergadering (concilie) samen in Trente.

Uit de openingstoespraak van het Concilie van Trente:

“Om drie redenen werd dit concilie bijeengeroepen: om de ketterij uit te roeien, om de kerkelijke discipline (tucht) te herstellen en om de vrede te stichten.

Deze doelstellingen kunnen echter niet bereikt worden, als de geestelijke stand niet volledig doordrongen is van de overtuiging, dat hij zelf de grootste schuld draagt van dit drievoudige kwaad:

• de schuld van de ketterij, niet omdat hij deze verspreid heeft, maar omdat hij niet voldoende zijn plicht gedaan heeft bij het uitstrooien van het goddelijke zaad van de zuivere leer en bij het uitroeien van het woekerende onkruid;
• de schuld van het zedelijk verval: deze is zo groot, dat het voor iedereen duidelijk is, dat de clerus en de herders niet alleen verleid werden, maar zelf ook verleiders waren.
• En aan deze verwaarlozing van de godsdienst en de zeden moet men het toeschrijven, dat God het derde ongeluk heeft toegelaten, de oorlog, buiten de christenheid met de Turken en binnen de christenheid met medeburgers en christenen.

Zonder deze erkenning van de eigen schuld is een concilie nutteloos en roept men tevergeefs de Heilige Geest aan.” (13 december 1545)

Het Concilie van Trente wordt dus om 3 redenen samengeroepen:

Gevolgen voor de clerus

“Indien iemand beweert dat alle christenen de macht hebben om het woord van God te verkondigen en de sacramenten toe te dienen: hem treffe de banvloek.” (3 maart 1547)

Er worden seminaries opgericht en vanaf dan moeten alle priesters een opleiding gevolgd hebben.

Priesters moeten hun gelovigen actief aanspreken en opvolgen door:

• de preek vanop de preekstoel (tijdens de eredienst, in de volkstaal)
• de biecht in biechtstoel (minstens 1 keer per jaar, de zgn. paasplicht)

Gevolgen voor de gelovigen

“Indien iemand beweert dat de sacramenten van het nieuwe verbond niet alle werden ingesteld door onze Heer Jezus Christus of dat er meer of minder zijn dan zeven, namelijk het doopsel, het vormsel, de eucharistie, de biecht, het laatste oliesel, het priesterschap en het huwelijk, of ook dat een van deze zeven niet werkelijk en eigenlijk een sacrament is: hem treffe de banvloek.” (3 maart 1547)

“Diegene die probeert een huwelijk op een andere manier te sluiten dan in tegenwoordigheid van een pastoor van de parochie, of – met verlof van de pastoor, of de ordinarius -, een andere priester en twee of drie getuigen, om op zo’n manier een huwelijk te sluiten verklaart deze heilige Synode voor volledig rechtsongeldig, tegenstrijdig en nietig en gelijk in strijd met het voorliggende decreet, wat zo’n huwelijk ongeldig en nietig verklaart.” (11 november 1563)

De naleving van de sacramenten is verplicht:

• de doop (max 3 dagen na de geboorte) en het huwelijksregister;
• de communie (al moet men eerst catechese gevolgd hebben en het vormsel ontvangen hebben voor men de communie mag krijgen);
• de biecht.

Bovendien is er een verbod om de bijbel te bezitten of de teksten in de bijbel zelf te interpreteren.

HERKATHOLISERING EN MONDIALE MISSIONERING

Als we bekijken waar het katholieke geloof het sterkst leeft, dan zien we dat er grote verschillen bestaan tussen de verschillende landen. Het is vooral in Europa, Centraal- en Zuid-Amerika en in de Filipijnen dat mensen zich katholiek noemen.

Dat is geen toeval. De meeste van die landen waren Spaanse of Portugese kolonies tijdens de contrareformatie. Spanje en Portugal stuurden niet alleen soldaten en handelaars naar die kolonies maar ook missionarissen die de lokale inwoners moesten ‘bekeren tot het ware geloof’. 

Gebieden die niet gekoloniseerd zijn, hebben vaak veel minder katholieke inwoners. Andere gebieden worden dan weer gezien als een gebied waar niet-katholieken naar vluchten / verbannen kunnen worden om vervolging te vermijden.

Indruk maken / straffen

De verspreiding van het ‘ware geloof’ gebeurt niet alleen door priesters of missionarissen. De kerk probeert gelovigen ook te imponeren door prachtige kerken te bouwen: zowel de architectuur als de aankleding van de kerk moesten indruk maken. Men laat grote aantallen moraliserende kunstwerken maken om de gelovigen er aan te herinneren dat er maar één waarheid is.

De katholieke kerk gaat ook actief op zoek naar mensen die de geloofsregels overtreden. Ze controleren teksten als die worden afgekeurd, komen ze terecht op een index van verboden boeken die niet meer gelezen of gedrukt mogen worden. Ketters worden voor een kerkelijke rechtbank gebracht: de inquisitie.