Hoofdstuk 15
DE CONTRAREFORMATIE (ca.1540 – ca.1700)
RELIGIEUZE ONVERDRAAGZAAMHEID
In het begin kiest men vooral voor geweld: ongelovigen worden in de kerkban geslagen, opgespoord door de inquisitie, gefolterd en op de brandstapel gezet.
Langs beide zijden reageert men met geweld:
Fragment van het schilderij ‘Catherine de Médicis staart naar de lijken van de protestanten na het bloedbad op Sint-Bartholomeusdag” door Edouard Debat-Ponsan (1880), Musée d’Art Roger-Quilliot, Ville de Clermont-Ferrand.
Bartholomeus-nacht (1572)
Tijdens de nacht van 23 op 24 augustus 1572 (de Bartholomeusnacht) worden honderden Franse protestanten (hugenoten) gelyncht.
Omdat Catharina de Medici, de moeder van de toenmalige koning van Frankrijk, vond dat de protestantse adel te machtig was geworden, haalde ze haar zoon over om hen te laten doden. Daarop keerde het volk zich tegen alle protestanten zodat er dat jaar duizenden protestanten vermoord werden.
Fragment van het schilderij “De martelaren van Gorkum in 1572”
door Cesare Fracassini (1867),
Vaticaan.
De martelaren van Gorkum (1572)
Toen de geuzen in juni 1572 de stad Gorkum (nu: Gorinchem) veroverden, namen ze zeventien priesters en twee lekenbroeders gevangen. Ze folterden de mannen, hingen ze op in een schuur of zetten ze op de brandstapel en verminkten de lichamen.
De katholieke kerk beschouwt hen als martelaren (mensen gestorven voor hun geloof).
Weetje: een deel van de relikwieën van de martelaren van Gorkum ligt in de Brusselse Sint-Niklaaskerk vlakbij de Grote Markt.
Uiteindelijk gaan toch meer en meer stemmen op voor verdraagzaamheid en de erkenning van de vrije meningsuiting. Dat gebeurt zowel uit godsdienstige als uit commerciële of politieke overtuiging.
“De kern van onze godsdienst is vrede en eensgezindheid, maar dit kan alleen tot stand komen als we zo weinig mogelijk vastleggen en over veel zaken het oordeel openlaten, bovendien is er de enorme onduidelijkheid over veel vragen.” & “Het is niet juist dat een fout van welke soort dan ook bestraft wordt met de brandstapel, tenzij deze verbonden is met opruiing of enige andere misdaad, waarop volgens de wet de doodstraf staat.”
Uit brieven van Erasmus aan de aartsbisschop van Palermo (1523) en de hertog van Saksen (1524).
In Frankrijk krijgen we het Edict van Nantes (1598 – 1685). De koning geeft de Franse protestanten (hugenoten) het recht om hun godsdienst vrij te beleven. Zo hoopte hij de godsdienststwisten in zijn koninkrijk te stoppen.
In de Noordelijke Nederlanden kregen de katholieken vanaf de 17de eeuw de toestemming om erediensten te houden. Vaak was dat in ruil voor een jaarlijkse belasting. Hun kerken mochten wel niet als kerk herkenbaar zijn en werden daarom gebouwd in huizen of schuren: de zogenaamde schuilkerken.
MEER WETEN?
De contra-reformatie
John Green van de Crash Course-filmpjes, geeft je in 13 minuten een overzicht van de contrareformatie. De redenen voor de contrareformatie, de belangrijkste hervormingen die de katholieke kerk toen doorvoerde en hoe die onze wereld vandaag vorm hebben gegeven. Hij vertelt het met heel veel voorbeelden en op een vlotte manier. Kijk je mee?
De Beeldenstorm (1566)
De Spaanse koning Filips II vervolgde de protestanten die hij ketters vond, op een wrede manier. In 1566 komen daar hevige onlusten van: de protestanten zijn het beu, vallen kerken, kloosters en abdijen binnen en vernietigen de pracht en de praal van de katholieke kerk. Op heel wat plaatsen in België en in Nederland steken ze schilderijen en houten beelden in brand en beschadigen ze de stenen versieringen waar ze maar kunnen. Later noemt men dit de beeldenstorm.
Sommigen doen dat uit godsdienstige redenen: ze willen de symbolen van de katholieke kerk neerhalen en de kerken ‘zuiveren’. Anderen protesteren zo tegen de voorrechten die de priesters en broeders zichzelf toekennen. Nog weer anderen zijn gewoon relschoppers.
Je leert meer over de beeldenstorm op de website over de canon van Nederland. Je vindt er heel wat interessante teksten, afbeeldingen en filmpjes.
HERVORMINGEN ALS ANTWOORD OP DE REFORMATIE
De katholieke kerk is zich bewust van de wantoestanden en ziet in dat actie noodzakelijk is om de eenheid binnen de kerk te herstellen. De paus roept daarom vanaf 1545 een bisschoppelijke vergadering (concilie) samen in Trente.
Een zilveren munt (kopie van origineel uit ca. 1545) die het concilie van Trente belachelijk maakt. Deze munt toont een kardinaal maar als hij omgekeerd is, toont hij een nar.
Opschrift “Sapientes stulti aliquando” ofwel : “Wijze mannen zijn soms dwazen”.
Uit de openingstoespraak van het Concilie van Trente:
“Om drie redenen werd dit concilie bijeengeroepen: om de ketterij uit te roeien, om de kerkelijke discipline (tucht) te herstellen en om de vrede te stichten.
Deze doelstellingen kunnen echter niet bereikt worden, als de geestelijke stand niet volledig doordrongen is van de overtuiging, dat hij zelf de grootste schuld draagt van dit drievoudige kwaad:
- de schuld van de ketterij, niet omdat hij deze verspreid heeft, maar omdat hij niet voldoende zijn plicht gedaan heeft bij het uitstrooien van het goddelijke zaad van de zuivere leer en bij het uitroeien van het woekerende onkruid;
- de schuld van het zedelijk verval: deze is zo groot, dat het voor iedereen duidelijk is, dat de clerus en de herders niet alleen verleid werden, maar zelf ook verleiders waren.
- En aan deze verwaarlozing van de godsdienst en de zeden moet men het toeschrijven, dat God het derde ongeluk heeft toegelaten, de oorlog, buiten de christenheid met de Turken en binnen de christenheid met medeburgers en christenen.
Zonder deze erkenning van de eigen schuld is een concilie nutteloos en roept men tevergeefs de Heilige Geest aan.” (13 december 1545)
Het Concilie van Trente wordt dus om 3 redenen samengeroepen:
Ketterij
De ketterij moet bestreden en uitgeroeid worden. Priesters gingen er te veel van uit dat mensen sowieso de katholieke kerk zouden volgen. Ze hebben te weinig hun best gedaan om mensen te overtuigen van het woord van God en om de ‘onzuivere’ leer te bestrijden.
Discipline
De kerkelijke discipline moet hersteld worden: teveel priesters gaven zelf het slechte voorbeeld en leefden een zondig leven. De handel en wandel van de clerus moet weer voorbeeldig worden.
Vrede
Er moet vrede heersen binnen het christendom. Alleen dan zullen de christenen sterk genoeg staan om de islam in Oost-Europa te bestrijden. Op dat moment probeerde de Turkse sultan namelijk heel wat gebieden in Oost-Europa te veroveren om ze toe te voegen aan het Osmaanse Rijk.
“Voortaan zal men voor de hoge kerkelijke functies nog alleen die mannen kiezen, die meer uitmunten door deugd dan door ambitie; mannen die nuttig kunnen zijn voor het volk en niet voor zichzelf; mannen die meer dienen dan dat ze op ereplaatsen zitten.
“Het woord van God, scherper dan de snede van het zwaard, zal vaker en zorgvuldiger verkondigd en uitgelegd worden. De bisschoppen zullen bij hun kudde blijven en erover waken.”
“Er is gezorgd voor de menigte van arme en bedelende priesters; ieder van hen zal verbonden worden aan een kerk of aan een taak, die in zijn levensonderhoud kan voorzien.”
Uit de slottoespraak van het Concilie van Trente (4 december 1563)
Het concilie van Trente voert in 1563 een aantal belangrijke hervormingen door binnen de kerk. De hervormingen hebben als doel de greep van de kerk op haar gelovigen te verstevigen en de clerus te controleren.
Portret van paus Paulus III die het Concilie van Trente samenriep in 1545. Schilderij door Titiaan (1545), Museo di Capodimonte, Napels
Gevolgen voor de clerus
“Indien iemand beweert dat alle christenen de macht hebben om het woord van God te verkondigen en de sacramenten toe te dienen: hem treffe de banvloek.” (3 maart 1547)
Er worden seminaries opgericht en vanaf dan moeten alle priesters een opleiding gevolgd hebben.
Priesters moeten hun gelovigen actief aanspreken en opvolgen door:
- de preek vanop de preekstoel (tijdens de eredienst, in de volkstaal)
- de biecht in biechtstoel (minstens 1 keer per jaar, de zgn. paasplicht)
Gevolgen voor de gelovigen
“Indien iemand beweert dat de sacramenten van het nieuwe verbond niet alle werden ingesteld door onze Heer Jezus Christus of dat er meer of minder zijn dan zeven, namelijk het doopsel, het vormsel, de eucharistie, de biecht, het laatste oliesel, het priesterschap en het huwelijk, of ook dat een van deze zeven niet werkelijk en eigenlijk een sacrament is: hem treffe de banvloek.” (3 maart 1547)
“Diegene die probeert een huwelijk op een andere manier te sluiten dan in tegenwoordigheid van een pastoor van de parochie, of – met verlof van de pastoor, of de ordinarius -, een andere priester en twee of drie getuigen, om op zo’n manier een huwelijk te sluiten verklaart deze heilige Synode voor volledig rechtsongeldig, tegenstrijdig en nietig en gelijk in strijd met het voorliggende decreet, wat zo’n huwelijk ongeldig en nietig verklaart.” (11 november 1563)
De naleving van de sacramenten is verplicht:
- de doop (max 3 dagen na de geboorte) en het huwelijksregister;
- de communie (al moet men eerst catechese gevolgd hebben en het vormsel ontvangen hebben voor men de communie mag krijgen);
- de biecht.
Bovendien is er een verbod om de bijbel te bezitten of de teksten in de bijbel zelf te interpreteren.
HERKATHOLISERING EN MONDIALE MISSIONERING
Als we bekijken waar het katholieke geloof het sterkst leeft, dan zien we dat er grote verschillen bestaan tussen de verschillende landen. Het is vooral in Europa, Centraal- en Zuid-Amerika en in de Filipijnen dat mensen zich katholiek noemen.
Dat is geen toeval. De meeste van die landen waren Spaanse of Portugese kolonies tijdens de contrareformatie. Spanje en Portugal stuurden niet alleen soldaten en handelaars naar die kolonies maar ook missionarissen die de lokale inwoners moesten ‘bekeren tot het ware geloof’.
Gebieden die niet gekoloniseerd zijn, hebben vaak veel minder katholieke inwoners. Andere gebieden worden dan weer gezien als een gebied waar niet-katholieken naar vluchten / verbannen kunnen worden om vervolging te vermijden.
Kaart: Aandeel van de bevolking dat zich katholiek noemt (2019). Bron: Wikipedia
Indruk maken / straffen
De verspreiding van het ‘ware geloof’ gebeurt niet alleen door priesters of missionarissen. De kerk probeert gelovigen ook te imponeren door prachtige kerken te bouwen: zowel de architectuur als de aankleding van de kerk moesten indruk maken. Men laat grote aantallen moraliserende kunstwerken maken om de gelovigen er aan te herinneren dat er maar één waarheid is.
De katholieke kerk gaat ook actief op zoek naar mensen die de geloofsregels overtreden. Ze controleren teksten als die worden afgekeurd, komen ze terecht op een index van verboden boeken die niet meer gelezen of gedrukt mogen worden. Ketters worden voor een kerkelijke rechtbank gebracht: de inquisitie.
MEER WETEN?
Filmpje over de zeven sacramenten.
De 7 sacramenten
In het christendom komt God tot de mens door de sacramenten. Daarom hebben enkel gelovigen het recht om de sacramenten te ontvangen. Tegelijk is dit binnen de kerk niet enkel een recht maar ook een plicht: je moest de sacramenten ontvangen anders was je geen goede gelovige.
Er zijn 7 sacramenten:
- het doopsel
- het vormsel
- de Heilige Communie of eucharistie
- de biecht
- de ziekenzalving
- de priesterwijding
- het huwelijk
In dit filmpje worden ze allemaal op een rijtje gezet door ze even uit een altaarstuk (ca. 1440 – 1445) van Rogier van der Weyden te lichten: zo zie je ook hoe ze gegeven worden. Klik hier als je het filmpje wil bekijken.
Fragment ‘Sint Ignatius van Loyola’ door Peter Paul Rubens (ca. 1620), Norton Simon Museum, Pasadena
De Jezuïeten
Iñigo López de Loyola is de zoon van een Spaanse edelman. Het verhaal gaat dat hij tijdens zijn jeugd erg losbandig leefde tot hij in een veldslag gewond raakt. Op zijn ziekbed komt hij tot inkeer en wordt hij een vroom man. Hij wordt priester en sticht de ‘Jezuïeten‘.
De kerk wil op dat moment (contrareformatie) gelovigen terugwinnen van protestantse prekers als Luther en Calvijn en kan dus wel een groep gemotiveerde missionarissen gebruiken. De Jezuïten nemen die taak met enthousiasme op zich: ze proberen ‘ketters’ opnieuw op het rechte pad te brengen, investeren in onderwijs (zo sturen ze wat mensen leren) en gaan op missie om ‘heidenen te bekeren’.