Hoofdstuk 12
DE NEDERLANDEN: VAN EENHEID NAAR SCHEIDING (1555 – 1648)
GROEIENDE ONRUST
Als keizer Karel V in 1555 troonsafstand doet, neemt zijn zoon Filips II het bestuur van onze gebieden over. Maar al snel komt er heel wat protest tegen zijn beleid. Er zijn 3 redenen waarom de bevolking ontevreden is:
Religie
Protestanten en gelovigen die kritiek hebben op de katholieke kerk worden streng vervolgd.
Economie
Door mislukte oogsten zijn de prijzen van voedingsmiddelen erg gestegen. Bovendien verhoogt de koning de belastingen om zijn steeds groeiende militaire uitgaven en de kosten van de kolonisatie te betalen.
Sociaal
Door de dalende koopkracht en de toenemende werkloosheid, ontstaat er ook sociale onrust.
De oppositie tegen de koning groeit. In 1565 richt de verzamelde hoge adel dan ook een smeekbede tot de landvoogdes Margaretha van Parma, de halfzus van Filips II die in de Nederlanden in zijn naam regeert. Ze vragen haar om meer godsdienstvrijheid en de afschaffing van de inquisitierechtbanken. Tegen de zin van haar raadgevers in, besluit Margaretha zich soepeler op te stellen en ze schort de inquisitie tijdelijk op.
Het resultaat is niet wat zij of de edellieden verwachten: mensen kunnen nu makkelijker gaan luisteren naar rondtrekkende protestantse predikers (tijdens zogenaamde ‘hagenpreken’: een preek in de velden in open lucht) en die hitsen het volk op tegen de extreme rijkdom van de katholieke kerk.
In de zomer en de herfst van 1566 worden in onze streken dan ook heel wat kerken en abdijen bestormd, vernietigd en geplunderd. We noemen dit de ‘Beeldenstorm’.
EEN ONVERZETTELIJKE FILIPS II
Filips II ervaart de Beeldenstorm als een openlijke en onaanvaardbare aanval op zijn gezag en op de katholieke kerk. Hij stuurt zijn troepen onder leiding van de Hertog van Alva om de macht opnieuw in handen te nemen.
De Hertog van Alva arresteert de opstandelingen, verhoogt de belastingen en voert de inquisitie weer in. Hij doet dit echter zo hardhandig dat zelfs landvoogdes Margaretha van Parma uit protest ontslag neemt. De Hertog van Alva wordt in onze streken gehaat. Hij krijgt als bijnaam ‘de Ijzeren Hertog‘ en er doen scheldschriften zoals deze de ronde:
“Gij koning van Spanje beneemt ons heden ons dagelijks brood
Wijf ende kinderen hebben grooten nood
O, hemelse Vader, die in den hemel zijt
maakt ons dezen helsen duvel kwijt.”
(Parodie op het Onze Vader tegen Filips II en Alva, ca. 1572)
De overtuiging dat een opstand nodig en gewettigd is, groeit bij steeds meer mensen.
Plundering van Mechelen door het leger van Alva. Ets door Frans Hogenberg (ca. 1574 – 1578), Rijksmuseum, Amsterdam
DE OPSTAND
In de 17 provinciën of de Nederlanden kon de vorst de rechten van zijn onderdanen niet zomaar wijzigen. Ook het invoeren van nieuwe belastingen moest in overleg gebeuren. De staten hebben het recht zich te verzetten als dat niet gebeurt: het ‘weerstandsrecht’.
Als Filips II en de Hertog van Alva zonder overleg nieuwe belastingen invoeren en hardhandig de macht naar zich toetrekken, roept edelman Willem van Oranje in 1568 op basis van dat weerstandsrecht op tot militair en burgerlijk verzet. Het is het begin van de Tachtigjarige Oorlog.
Aanvankelijk vechten de Nederlanden, zowel de katholieke als de protestantse opstandelingen, samen tegen de Spaanse militairen. Alleen slaagt Willem van Oranje er niet in de godsdienstvrijheid die hij wil invoeren, door iedereen die hem volgt te laten respecteren. Waar de calvinisten aan de macht komen, verliezen katholieken hun positie en worden de katholieke kerken gesloten. Dit zorgt voor heel veel ongenoegen in de gebieden waar vooral katholieken wonen.
Filips II slaagt er dan ook het front van de opstandelingen te breken door in 1579 een verzoening tot stand te brengen met die overwegend katholieke zuidelijkste gebieden (Henegouwen, Artesië, Kamerijk en Frans-Vlaanderen). Hij belooft zijn troepen terug te trekken en hun rechten te herstellen maar het katholicisme blijft de enige toegelaten godsdienst.
Als reactie daarop zeggen de noordelijke provinciën hun trouw aan Filips II op met het ‘Plakkaat van Verlatinghe’ (1581). Dat is eigenlijk een onafhankelijkheidsverklaring. Tot dan wil men de Spaanse soldaten weg maar blijft men de koning trouw.
De Spanjaarden heroveren in de jaren nadien de grootste delen van Vlaanderen en Brabant. In 1585 komt ook Antwerpen ten val. Dit wordt gezien als de definitieve scheuring van de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden.
Drie jaar later beslissen de Noordelijke gebieden een republiek te worden: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588).
DE SCHEIDING TUSSEN NOORD EN ZUID (1648)
Portret van aartshertog Albrecht door (het atelier van) Frans Pourbus de Jongere (ca. 1600) Noordbrabants Museum ’s Hertogenbosch
Net voor zijn dood in 1598 schenkt Filips II de Nederlanden (ook die waar hij al geen macht meer over heeft) als bruidsschat aan zijn dochter Isabella en schoonzoon Albrecht van Oostenrijk.
De twee besturen het gebied als een soevereine staat en zijn erg populair bij de bevolking zelfs al staan ze geen godsdienstvrijheid toe en blijven de Spaanse troepen aanwezig in de belangrijkste steden.
Albrecht en Isabella slagen er in 1609 in een wapenstilstand af te spreken met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Tijdens dit ‘Twaalfjarig bestand’ heerst er vrede en zien we een grote culturele en economische bloei.
Aan de wapenstilstand komt een einde als Albrecht in 1621 sterft. Het koppel had 3 kinderen gehad maar die zijn allemaal jong gestorven. Er is dus geen erfgenaam en de Spaanse koning Filips IV neemt de macht weer over. Die zet de oorlog opnieuw verder.
“Politiek en geloof zijn in 1614 onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dat laat dit schilderij goed zien. Links staan protestantse dominees en leiders van de Republiek (onder wie Maurits), rechts de aartshertogen die het zuiden besturen met talloze katholieke geestelijken. Het noorden heeft volgens de schilder de toekomst: daar schijnt de zon, daar staan de bomen in het blad. Wie gered wil worden, kan dus het best naar een protestants bootje zwemmen.” (citaat website Het Rijksmuseum).
Schilderij “De zielenvisserij”, een allegorie op de ijverzucht van de verschillende religies tijdens het Twaalfjarig Bestand tussen de Nederlandse Republiek en Spanje. Schilder Adriaen Pietersz. van de Venne (1614), Rijksmuseum Amsterdam.
Pas in 1648 bereiken Spanje en de Republiek een overeenkomst. Ze sluiten de ‘Vrede van Münster’ waarmee Spanje officieel de Republiek der Nederlanden als onafhankelijke staat erkent. De Zuidelijke en de Noordelijke Nederlanden zijn vanaf dan gescheiden en groeien op politiek, religieus en economisch vlak steeds verder uit elkaar.
Noorden
Politiek
- Bestuurd door stadhouders van de verschillende staten.
- Het is een republiek.
- De adel en rijke burgerij verkiezen vertegenwoordigers die mee besturen.
Cultuur
- Taal: Nederlands.
- Godsdienst: protestantisme.
- Andersgelovigen worden getolereerd.
Economie
- vooral handel
- in Europa: kaas, vee, vis …
- in de kolonies: specerijen, … (o.a. monopolie op kaneel en kruidnagel).
Zuiden
Politiek
- Bestuurd door de koning van Spanje.
- Het is een absolute monarchie.
-
De koning heeft alle macht en is enkel aan God verantwoording schuldig.
.
Cultuur
- Taal: Nederlands (volk) en Frans (elite en volk).
- Godsdienst: rooms-katholicisme.
- Andersgelovigen worden vervolgd.
Economie
- vooral landbouw en nijverheid (wol, leer, metaal, …)
MEER WETEN?
Reportage over de moord op Willem van Oranje © NTR • NPO Zapp
Willem van Oranje
De opstand van de Nederlanden tegen koning Filips II wordt geleid door Willem van Oranje. Deze prins, die trouwens nauwelijks Nederlands sprak, ziet men in het Nederland van vandaag als ‘Vader des Vaderlands’. En toch wordt hij op 10 juli 1584 vermoord.
Wil je meer te weten komen over Willem van Oranje, kijk dan naar dit filmpje of lees zijn levensverhaal op de ‘Canon van Nederland’.
Fragment uit het album “De zeven jagers” uit de reeks De Geuzen van Willy Vandersteen
Geuzen
Als de edelen hun smeekbede voor meer godsdienstvrijheid tot landvoogdes Margaretha van Parma richten, fluisteren haar raadgevers haar in de oren dat ze niet naar hen moest luisteren want dat het toch maar ‘des gueux’ (bedelaars) zijn.
De opstandige edelen besluiten deze beledigende bijnaam als eretitel te gebruiken en ze noemen zichzelf vanaf dan de ‘Geuzen’.
De strijd van de Geuzen tegen de Spanjaarden is ook de inspiratie voor enkele stripreeksen. Zo is er ‘De Geuzen‘ van Willy Vandersteen waar je de avonturen van Hannes, Veerle en Tamme kunt volgen. En ook de humoristische Nederlandse reeks ‘Gilles de Geus‘ van gemaakt door Hanco Kolk en Peter de Wit.speelt zich af tijdens de tachtigjarige oorlog.