Hoofdstuk 1

EUROPA IN DE LATE MIDDELEEUWEN

DE EUROPESE HANDELSRUIMTE

In Europa noemen we de periode tussen de jaren 1200 en 1450 “de late Middeleeuwen”. Het zwaartepunt van de internationale handel ligt tijdens de Middeleeuwen in de Indische Oceaan. Indië en China zijn grootmachten. Europa ligt aan de rand van de wereldeconomie: het is een ontwikkelingsregio.

Sinds het jaar 1000 neemt de internationale handel binnen Europa echter geleidelijk aan toe. De koopkracht stijgt door groeiende winsten binnen de landbouw. Dat zorgt voor een toenemende vraag.

Dankzij een klimaatsverbetering in de 11de eeuw en de overgang naar het drieslagstelsel vanaf de 12de eeuw, neemt de landbouwproductie toe: er is een meer gevarieerd aanbod en er is vooral méér voedsel. Zo ontstaan er overschotten die verhandeld worden en winst opleveren.

Bovendien heerst er een betrekkelijke politieke rust binnen Europa.

De invallen van de Vikingen, Moren en Magyaren zijn over hun hoogtepunt heen. De macht van de kerk en de vorsten stabiliseert zich: de adel en de kerk kunnen niet langer als alleenheersers optreden en moeten wat van hun macht afstaan aan de burgers in de steden. Zo kunnen die steden uitgroeien tot veilige havens met een koopkrachtig publiek.

Dit alles zorgt voor een meer stabiele en veilige omgeving waardoor nieuwe handelsroutes ontstaan.

Landbouwoverschotten + politieke stabiliteit = bloeiende handel
De Europese handel is in het noorden voornamelijk in handen van de Hanzesteden (Hamburg, Keulen, Brugge, …) en in het zuiden van de Italiaanse steden (Genua, Venetië, …). Handelaars uit noord en zuid ontmoeten elkaar vooral in Brugge of tijdens de jaarmarkten van de Champagnestreek.
In het Noorden verhandelt men vooral basisproducten zoals laken, wol, pelzen, graan, haring, hout, ijzer en andere ertsen, …

Luxeproducten zoals zijde, thee en specerijen (kaneel, kruidnagel, peper, …) worden uit het Verre Oosten ingevoerd door de Venetianen en Genuezen. Zij kopen die producten uit het Verre Oosten tot in het midden van de 15de eeuw in het christelijke Byzantium (vandaag Istanbul) of in de handelssteden aan de Middellandse zeekust.

Hanze-routes
Kaart van Europa met daarop de voornaamste Hanzeroutes (land en zee).Groen: Hanze-routes / Paars: Landroutes
Venetië & Genua
Kaart van Europa met daarop de voornaamste routes die de kooplieden van Genua en Venetië volgden (land en zee).Rood: Zeeroutes die Venetië & Genua gebruiken / Paars: Landroutes
Alle handelsroutes
Kaart van Europa met daarop de voornaamste routes die de kooplieden van de Hanzesteden en van Genua en Venetië volgden (land en zee).Groen: Hanze-routes / Geel: Genua-routes / Zwart: Venetië-routes / Rood: Routes die Genua & Venetië beiden gebruiken / Paars: Landroutes
Hanze, Venetiaanse & Genuese handelsroutes (bron: Wikipedia) – Landsgrenzen van 2016

QUIZ

Weet jij intussen alles over de Europese handelsruimte?

Hoe belangrijk is Europa in de late middeleeuwen?

Hoe komt het dat de handel toeneemt sinds het jaar 1000?

Wie beheerst de handel in Europa?

HET MONGOOLSE RIJK ZORGT VOOR MEER VEILIGHEID

Een van de belangrijkste handelroutes tussen het westen en het Verre Oosten was de zijderoute. Het was een netwerk van karavaanroutes waarlangs al eeuwenlang handelgedreven werd.

Men noemt ze nu de zijderoute of zijdeweg omdat langs die weg de zijde uit China naar Europa vervoerd werd. Langs de zijderoute kwamen ook nieuwe ideeën, andere culturen en helaas ook onbekende ziektes (de pest) naar Europa.

Het was een gevaarlijke route: er werden voortdurend reizigers en handelaars overvallen.

In de 13de eeuw wordt de noordelijke route een stuk veiliger door de stichting en de opkomst van het Mongoolse Rijk. De handel naar Europa concentreert zich dan ook op deze route.

Het Mongoolse Rijk, gesticht door Dzjengis Khan (1162 – 1227), strekte zich uit van China tot Europa. Iedereen was in principe gelijk voor de wet, er waren rechters om willekeur in de rechtspraak te vermijden, er was godsdienstvrijheid en vrouwen hadden heel wat rechten. Handelaars genoten er bescherming en konden er vrij handel drijven.

Het Mongoolse Rijk van 1206 tot 1294 (bron: Wikipedia) – Landsgrenzen van 2016
Er waren weinig mensen die de hele zijderoute afreisden. Meestal ging men naar een belangrijke handelsplaats en verkocht / kocht men er goederen. Die werden dan door andere koopmannen weer verder gebracht. Een Europeaan die beweerde dat hij langs de hele zijderoute was getrokken en zo aan het hof van de Mongoolse heerser Koeblai Khan (1215 – 1294) terechtkwam, was de Venetiaanse handelaar Marco Polo (rond 1254 – 1324).

QUIZ

Weet jij intussen alles over de rol die de opkomst van het Mongoolse Rijk in de 13de eeuw speelt?

Waarom is de opkomst van het Mongoolse Rijk in de 13de eeuw ook voor Europa belangrijk?

MEER WETEN?

The Silk Road and Ancient Trade: Crash Course World History #9
© John Green / Crash Course

De zijderoute

Wil je meer te weten komen of de zijderoute? Bekijk dan dit grappige filmpje van Crash Course op YouTube. Op enkele minuten kom je op een leuke manier te weten wat er zo belangrijk was aan de zijderoute.

Afbeelding uit “Livre des merveilles” van Marco Polo.
Klik hier voor een afbeelding van de volledige pagina.

Marco Polo – Il Milione

Na zijn terugkeer uit het Verre Oosten, komt Marco Polo terecht in een gevangenis in Genua. Daar ontmoet hij de schrijver Rustichello. Samen schrijven ze zijn reisverhalen op en brengen het boek uit onder de titel Il Milione (in het Nederlands: De wonderen van de Oriënt). Het boek heeft veel succes.

Al vanaf het begin twijfelen heel wat mensen echter aan de echtheid van de verhalen. Vandaag gaat men er van uit dat Marco Polo wel degelijk aan het hof van Koeblai Khan is geweest maar dat hij zijn boek heeft aangevuld met (soms verzonnen) verhalen die hij van andere reizigers gehoord had. Klik hier om delen van het boek te bekijken of te lezen.

TERUGVAL VAN DE INTERNATIONALE HANDEL

De Euraziatische handel staat in de 14de eeuw onder zware druk. Verschillende factoren zorgen voor een terugval van de internationale handel.
“Winterlandschap met schaatsers en vogelknip (1565)” van Pieter Bruegel de Oude

Strenger klimaat

In het begin van de 14de eeuw breekt de Kleine Ijstijd aan. Gemiddeld daalt de temperatuur in West-Europa dan met 1 tot 2 graden. Dat zorgt ervoor dat heel wat oogsten mislukken waardoor er soms zelfs hongersnood heerst.

Zwarte dood of builenpest (afbeelding rond 1400)

Pest

Door de handelscontacten met het Verre Oosten kwamen reizigers (en meereizende dieren) ook in contact met nieuwe ziektes. Een van de meest dodelijke was de pest of de Zwarte Dood. Deze plaag, die meestal werd overgebracht door de beet van besmette vlooien, zorgde in het midden van de 14de eeuw voor de dood van 1 op 3 Europeanen.

“Portret van Koeblai Khan zoals hij er in 1260 uitzag” (geschilderd in 1294) van Anige.
Klik hier voor een afbeelding van het volledige schilderij.

Verbrokkeling Mongoolse Rijk

Het Mongoolse Rijk viel uiteen in 1294 na de dood van Koeblai Khan (1215-1294), de kleinzoon van Dzjengis Khan. Daardoor werd de zijderoute weer onveiliger, wat de handel met Europa vanaf het begin van de 14de eeuw moeilijker maakte.

“Sultan Mehmed II rijdt Constantinopel binnen” van Fausto Zonaro (1854 – 1929)
Klik hier voor een afbeelding van het volledige schilderij.

Opkomst Osmaanse Rijk & Val Constantinopel

Op het einde van de 13de eeuw sticht Sultan Osman I een klein vorstendom in Anatolië. Het is het begin van het Osmaanse Rijk dat uiteindelijk het Byzantijnse of Oost-Romeinse Rijk (hoofdstad: Constantinopel) verslaat.

Het ontstaan van het nieuwe Rijk zorgt ervoor dat heel wat handelsroutes in het midden Oosten geblokkeerd worden. Bovendien vragen de vele lokale machthebbers over wiens grondgebied men moet reizen, vaak hoge belastingen wat de handelswaar erg duur maakt.

In hoofdstuk 2 vertellen we je meer over de opkomst, de bloei en het verval van het Osmaanse Rijk.

Landbouwtekorten + politieke instabiliteit + ziekte = terugval handel

QUIZ

Vasco da Gama (1460/1469 – 1524) van António Manuel da Fonseca

“Uit het land van Callicut of Alta India komen de specerijen die in het Oosten en Westen, In Portugal en waar ook ter wereld gebruikt worden, samen met vele soorten edelstenen (…). Kruidnagels worden vanuit een eiland met de naam Malakka naar deze stad gebracht. De Mekkaschepen vervoeren deze specerijen van daaruit naar een stad in Arabia, Jiddah genaamd. In Jiddah ontladen ze hun vrachten en betalen de invoerrechten voor de Grote Sultan. De koopwaar wordt dan overgeladen op kleine schepen, die ze door de Rode Zee vervoeren naar een plaats in de buurt van Santa Catarina van Sinai, Tuuz geheten, waar opnieuw invoerrechten moeten betaald worden. Van daaruit brengen de kooplui de specerijen op kamelen naar Caïro, een reis die tien dagen in beslag neemt. In Caïro worden weer rechten betaald. Tijdens die tocht naar Caïro worden ze regelmatig overvallen door dieven die in dat land wonen, waaronder bedoeïenen en anderen. In Caïro worden de specerijen overgeladen op nijlschepen, en die rivier afvarend, komen ze na twee dagen aan in een plaats genaamd Rosetta, waar opnieuw rechten betaald moeten worden. Daar worden ze op kamelen overgeladen en na één dag bereiken ze Alexandrië, een zeehaven. Die stad wordt bezocht door galeien van Venetië en Genua, die de specerijen komen opzoeken.” (Uit: “Verslag van de eerste reis van Vasco da Gama, 1497-1499″ door Alvara Velho)

Weet jij intussen alles over de problemen voor de handel in oosterse producten vanaf de 15de eeuw?

Met welke problemen wordt de handel in oosterse producten geconfronteerd vanaf de 15de eeuw?

MEER WETEN?

De Zwarte Dood / Teleac-documentaire
© Schooltv.nl

De Zwarte Dood

Wil je meer te weten komen over hoe de pest of de zwarte dood verschrikkelijk huis hield in Europa in het midden van de 14de eeuw? Bekijk dan deze Teleac-documentaire over de pest in Europa.

Decamerone – Vlaamse Miniatuur.
Klik hier voor een afbeelding van de volledige pagina.

Decamerone

Eind 14de eeuw breekt de pest uit in Europa. Tien jonge Italianen (3 mannen en 7 vrouwen) uit Firenze vluchten de stad uit om de ziekte te ontlopen. Om de tijd te verdrijven, vertellen ze elkaar verhalen.

Dat is in elk geval het vertrekpunt van het boek “Decamerone” dat door de Italiaanse schrijver Giovanni Boccaccio rond de jaren 1349 – 1360 geschreven werd. Het is een verzameling van 100 verhalen. In heel wat van de verhalen spot men met het gezag (kerk en bestuur). De verhalen zijn geschreven met veel humor. Het boek was bovendien berucht omdat er ook heel wat erotische verhalen in verteld werden.