Hoofdstuk 3

DE PORTUGESE & SPAANSE ONTDEKKINGSTOCHTEN (1400-1500)

MOTIEVEN

De Europeanen beginnen niet zomaar aan het verkennen van de Atlantische Oceaan.

Ze hebben goede redenen om uit te varen.

De Portugese prins, Hendrik de Zeevaarder stimuleert begin 15de eeuw de verkenning van de Afrikaanse westkust.

Een kroniekschrijver somt de motieven van prins Hendrik op, om Portugese schepen naar het zuiden te sturen.

Portret van Prins Hendrik de Zeevaarder (digitaal bijgewerkt) op het voorblad van het boek "Crónicas dos Feitos de Guiné" door Gomes Eanes de Zurara in 1453. Nu in de Bibliothèque nationale de Paris. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Henry_the_Navigator_(Cronicas).jpg
Portret van Prins Hendrik de Zeevaarder (digitaal bijgewerkt)

Prins Hendrik de Zeevaarder werd bewogen door:

  • de wens om het land te kennen voorbij de Canarische eilanden en Kaap Bojador, want tot zijn tijd was noch door geschriften, noch door menselijke herinnering iets met enige zekerheid bekend omtrent het land voorbij die kaap.
  • de wens een christelijke bevolking te vinden of enkele havens om zonder gevaar binnen te kunnen varen voor de handel, die grote winst voor ons land zou opleveren.
  • het geloof dat de macht van de Moren veel groter was in dat deel van Afrika dan algemeen werd aangenomen en dat het nodig was om er de omvang van te bepalen.
  • het feit dat hij in eenendertig jaar van strijd tegen de Moren geen christelijke koning had gevonden, noch een buitenlandse heer die hem, uit liefde voor Jezus Christus, zou willen helpen in zijn strijd.
  • het verlangen om het geloof in Jezus Christus te doen toenemen en hem al de zielen te brengen, die gered kunnen worden.
  • zijn horoscoop waardoor hij zich moest bezighouden met grote en nobele veroveringen en bovenal proberen die dingen te ontdekken die voor andere mensen verborgen zijn en geheim.
(Uit “Crónica do descobrimento e conquista da Guiné” van Gommes de Eannes de Azurara, 1453)
Hendrik de Zeevaarder heeft dus meerdere motieven om met ontdekkingsreizen te beginnen:
Sociaal Politiek
  • bepalen hoe groot de macht van de islam is
  • christelijke bondgenoten vinden om handel te drijven en oorlog te voeren tegen de islam
Sociaal Economisch
  • veilige havens ontdekken en zonder gevaar handel drijven,
  • nieuwe gebieden ontdekken
Sociaal Cultureel
  • heroveren islamitische gebieden na mislukking kruistochten
  • heidenen bekeren
  • horoscoop als drijfveer
De Portugese ontdekkingsreizigers zijn geen waaghalzen. Ze beginnen met de verkenning van de Westkust van Afrika en de eilanden in de Atlantische Oceaan (Azoren, Madeira, Canarische eilanden, …).
Padrão de Santa Maria de Diogo Cão (foto sergeant Cuanza)
Diogo Cão plaatst een Padrao aan de monding van de Kongostroom. (Schilderij van Sousa Lopes / foto door Eduardo Gageiro © Parlement Portugal).
Onderweg zetten ze langs de kust Padrão, stenen herkenningspalen waarmee ze duidelijk maken dat het gebied nu Portugees is. Op strategische plaatsen bouwen ze forten waar ze bescherming kunnen zoeken of zich kunnen bevoorraden.
Bovendien bouwen ze contacten uit met de plaatselijke bevolking waarmee ze handel proberen te drijven. Na elke ontdekking keren ze ook terug naar Portugal. Dit alles vertraagt een snelle ontdekking van de route naar Indië. Dit verklaart waarom het meer dan een halve eeuw duurt voor Bartolomeu Dias in 1488 voorbij Kaap de Goede Hoop vaart en de Indische Oceaan ontdekt.

QUIZ

Weet jij intussen alles over de Portugese ontdekkingstochten?

Waarom duurt het zo lang voor de Portugese ontdekkingsreizigers rond Afrika varen?

PORTUGESE ONTDEKKINGSREIZEN (1434 – 1501)

Weinig concurrenten

De Portugezen nemen dus hun tijd om de nieuwe vaarroutes te ontdekken. Ze kunnen dat ook omdat ze, zeker in het begin, nauwelijks concurrentie krijgen. Engeland, Frankrijk, Spanje en de Vlaamse, Hollandse of Italiaanse steden nemen op dat moment namelijk zelf geen initiatief.

Battle of Crécy tussen de Engelsen en de Fransen tijdens de 100 jarige oorlog - uit een verlucht manuscript van Jean Froissart's Chronicles (15de eeuw). Nu in de Bibliothèque Nationale de France. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Battle_of_crecy_froissart.jpg
Battle of Crécy tussen de Engelsen en Fransen tijdens de honderdjarige oorlog

Honderdjarige Oorlog

Engeland en Frankrijk voerden oorlog en dat slorpte al hun aandacht en middelen op. Die oorlog duurde van 1337 tot 1453 en wordt ook wel de Honderdjarige oorlog genoemd.

Battle of the Puig (de koning van Aragon, Jaime I, verovert Puig op de moslimtroepen), geschilderd rond 1410/1420 door Marzal de Sas, Victoria and Albert Museum. Londen Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Batalla_del_Puig_por_Marzal_de_Sas_(1410-20).jpg
De koning van Aragon verovert Puig op de ‘Moren’ (1410-1420)
Klik hier om het volledige schilderij te zien.

Reconquista

Spanje is sinds de 8ste eeuw door de moslims (of de ‘Moren’) veroverd. Vanuit enkele koninkrijken in het Noorden proberen de christelijke koningen het grondgebied weer in handen te krijgen. Ze doen daar bijna 800 jaar over. Deze periode wordt ook de Reconquista genoemd (Spaans voor “Herovering”). De Reconquista eindigt in 1492 met de val van het Koninkrijk Granada. Vanaf dat moment is Spanje weer helemaal in christelijke handen.

Akte uit 1350 waarin o.a. de edellieden Willem van Duvenvoorde en Jan van Polanen beloven samen op te trekken tegen de Kabeljauwen, collectie Nationaal Archief via Erfgoedhuis ZH. Bron: Nationaal Archief, Den Haag, Nederland & http://www.vergetenverhalen.nl/2015/09/16/rood-was-de-maas-van-het-bloed/
Akte uit 1350 waarin edellieden beloven samen op te trekken tegen de Kabeljauwen

Holland is te zwak

In het graafschap Holland zijn er tussen 1345 en 1490 voortdurend conflicten. De edelen en de steden liggen overhoop en proberen elk zoveel mogelijk macht te verwerven. Er zijn twee kampen: de “Hoeken” (van het woord haak) en de “Kabeljauwen”. Door de strijd verzwakt Holland zichzelf waardoor het niet de middelen heeft om schepen uit te rusten om op ontdekkingsreis te gaan.

Fragment van een Miniatuur uit een Vlaams Getijdenboek (digitaal bijgewerkt) door Simon Bening (c. 1483 – 1561), Bayerische Staatsbibliotheek te München. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Simon_Bening_-_Oktober.jpg
Brugse handelaar, Miniatuur uit een Vlaams Getijdenboek door Simon Bening
Klik hier om de volledige miniatuur te zien.

Vlaamse & Italiaanse steden

De Vlaamse en Italiaanse steden profiteren van het handelssysteem zoals het dan bestaat. Ze hebben het dus niet nodig van dure ontdekkingsreizen op te zetten.

QUIZ

Weet jij intussen alles over de concurrenten van Portugal?

Waarom nemen Engeland, Frankrijk, Spanje of de Vlaamse, Hollandse of Italiaanse steden geen initiatief op hetzelfde moment?

DE SPANJAARDEN GAAN VIA HET WESTEN

Eind 15de eeuw hebben de Spanjaarden hun grondgebied herovert op de ‘Moren’. Op hun beurt gaan zij op zoek naar handelsroutes met Indië. Spanje doet dat – uit noodzaak – via het Westen. De andere routes waren namelijk niet beschikbaar voor de Spanjaarden:

  1. de oostelijke route is in handen van de Osmaanse sultan die de karavaanroutes controleert;
  2. de zuidelijke route is in handen van de Portugezen die langs de hele Afrikaanse kust forten en versterkte handelsvestigingen hebben opgezet;
  3. de noordelijke route is geen optie omdat ze versperd wordt door ijsvlakten en de schepen niet bestand zijn tegen aanvaringen met ijsschotsen en ijsbergen.

 

Oosten (Osmaanse Rijk) + Zuiden (Portugese kustforten) + Noorden (ijsvlakten) = de route via het Westen is de enige optie voor Spanje (© Bruno De Lille)
Oosten (Osmaanse Rijk) + Zuiden (Portugese kustforten) + Noorden (ijsvlakten) = de route via het Westen is de enige optie voor Spanje

MEER WETEN?

Columbus, de Gama and Zheng He! 15th Century Mariners. Crash Course: World History #21
© John Green / Crash Course

Christoffel Columbus, Vasco da Gama en Zheng He

Intussen heb je meer geleerd over de Portugese ontdekkingsreiziger Vasco da Gama, iedereen kent ook Columbus die voor Spanje op ontdekkingsreis ging maar wist je dat ook de Chinezen al verre reizen over de oceanen maakten? En dat hun schepen vele malen groter waren dan de schepen die de Europeanen op dat moment konden bouwen? Nieuwsgierig? Bekijk dan dit grappige filmpje van Crash Course op YouTube.

Torre de Belém (foto: Bruno De Lille) & Padrão dos Descobrimentos (foto: Diego Delso, delso.photo, License CC-BY-SA)
Torre de Belém (foto: Bruno De Lille) & Padrão dos Descobrimentos (foto: Diego Delso, delso.photo, License CC-BY-SA)

Trotse Portugezen

Portugal is nu een vrij klein land dat wereldwijd niet veel betekent maar in het verleden was het door zijn ontdekkingsreizen een echte wereldspeler. In Lissabon wordt dat herdacht met twee monumenten:

1. De “Torre de Belém” (toren van Belém): deze toren op de oever van de Taag is in het begin van de 16de eeuw gebouwd om de ontdekkingsreizen van Vasco da Gama te herdenken.

2. De “Padrão dos Descobrimentos” werd in 1960 gebouwd toen de 500ste sterfdag van Hendrik de Zeevaarder werd herdacht. Op het momnument staan 33 figuren die iets met de Portugese ontdekkingsreizen te maken hebben. Je vindt de volledige lijst door hier te klikken.

Ga ze zeker eens bezoeken als je in Lissabon bent. Ze liggen allebei aan de oever van de Taag op een kleine kilometer van elkaar.

VOORWAARDEN

Wanneer de handel via het oosten steeds moeilijker, gevaarlijker en dus minder en minder interessant wordt en andere Europese staten meer interesse krijgen in de handel met Indië, wordt eind 15de eeuw naar nieuwe routes gezocht.

Bovendien zijn intussen een aantal voorwaarden vervuld die verre reizen iets minder risicovol maken.

Afbeelding van een platte aarde (kunstenaar onbekend). De houtsnede staat in Camille Flammarion's boek "L'atmosphère: météorologie populaire" (1888). We zien een middeleeuwse monnik die het punt bereikt waar hemel en aarde samenkomen. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Flammarion.jpg
Afbeelding van een middeleeuwse monnik die het punt bereikt waar hemel en aarde samenkomen (1888).

De aarde is rond

Alhoewel de meeste geleerden ook in de Middeleeuwen weten dat de aarde rond is, gelooft niet iedereen dat. Daardoor hebben veel zeevaarders schrik om verder weg te varen. Ze zijn namelijk bang dat ze van de aarde af zullen vallen.

Er doen ook allerlei angstwekkende verhalen de ronde over vuur- en ijszeeën, over zeemonsters die schepen aanvallen en verslinden, …

Bovendien is de diameter van de aarde dan nog onbekend waardoor men de breedte van de oceanen niet kan inschatten. Dat is een van de redenen waarom Colombus dacht dat hij al in India was aangekomen terwijl hij in werkelijkheid niet eens halfweg was.

In het begin van de 15de eeuw herontdekken de Europeanen echter het werk van de Griekse geograaf Ptolemaeus die al in de 1ste eeuw van onze jaartelling aantoont dat de aarde rond is.

Op basis van zijn werk en dat van andere Griekse wetenschappers, slaagt men er ook in om de diameter van de aarde steeds preciezer te berekenen.

Afbeelding van een Portugese Kraak (1565)
Afbeelding van een Portugese Kraak (rond 1565) door cartograaf Sebastião Lopes (digitale bewerking).
Klik hier voor een afbeelding van de volledige (originele) afbeelding.

Betere schepen

Tot dan toe bleven de meeste schepen op hun reizen dichtbij de kust. Om Amerika te bereiken, moest men zich echter op de Atlantische Oceaan wagen. Dat vraagt echter veel van een schip: als er een probleem is, kan je niet snel aan land om dat te repareren. Je kunt ook niet even gaan schuilen als er felle stormen woeden. De voorraden eten en drinken die je moet meenemen zijn ook veel groter.

Bovendien werden de schepen vol rijke handelswaar uit de nieuw ontdekte gebieden ook geregeld overvallen door piraten en kapers.

Essentieel om aan de oceaanvaart te kunnen beginnen waren dus

  • nieuwe scheepstypes, geschikt voor oceaanvaart
  • schepen met meer laadruimte en beperkte diepgang (karveel) of grotere snelheid en wendbaarheid (kraak en galjoen)
  • schepen met kanonnen om de vloot tegen piraten en kapers te verdedigen
Astrolabium gemaakt door Jean Fusoris in Parijs (rond 1400). Nu te zien in de Putnam Gallery in het Harvard Science Center. Foto gemaakt door Sage Ross. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean_Fusoris_planispheric_astrolabe_in_Putnam_Gallery,_2009-11-24.jpg
Astrolabium gemaakt door Jean Fusoris in Parijs (rond 1400). Foto: Sage Ross.

Betere instrumenten

Wetenschappers ontwikkelen en verfijnen instrumenten waarmee zeelui zich ook op volle zee kunnen oriënteren om zo hun koers te bepalen. Zo zijn er:

Op die manier weet de kapitein waar hij zich met zijn schip bevindt.

Portolaan-kaart van Europa, Noord-Afrika en het Middellandse Zeegbied uit 1541 van de cartograaf Vesconte Maggiolo. Nu in de Kartenabteilung van de Staatsbibliothek Berlin, Duitsland. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maggiolo_-_Portolankarte_-_1541.png
Portolaan-kaart van het Middellandse Zeegbied (1541) – cartograaf Vesconte Maggiolo

Betere kaarten

De zeelui gaven nauwkeurige informatie door over de kusten waar ze langs gevaren waren. In gespecialiseerde ateliers in Venetië, Genua en Barcelona tekenen cartografen op basis van die informatie ‘portolanen’ of gedetailleerde tekeningen van de kust (met onder meer inhammen, havens, rivieren, eilanden, kliffen en rotsen). Ze geven ook aan hoe lang het duurt om van de ene bestemming naar de andere te varen. Deze ‘portolaan-kaarten’ hielpen de zeelui en ontdekkingsreizigers om hun reizen sneller en met veel minder risico’s te ondernemen.

Gezien de beperkte middelen waarover de cartografen toen beschikten, waren deze kaarten verbazingwekkend precies. Eigenlijk weten onze wetenschappers nog steeds niet hoe de middeleeuwse kaartenmakers erin slaagden ze te maken. Lees dit artikel over “Het raadsel van de portolanen”.

CONCURRENTIE

Spanje en Portugal verdelen de wereld onder elkaar in 1494 (Verdrag van Tordesillas - paarse lijn) en 1529 (Verdrag van Zaragoza - oranje lijn). Spanje kreeg de gebieden links van de paarse lijn en rechts van de oranje lijn. Portugal kreeg de rest.
Spanje kreeg de gebieden links van de paarse lijn (Verdrag van Tordesillas) en rechts van de oranje lijn (Verdrag van Zaragoza). Portugal kreeg de rest.

Portugal en Spanje verdelen de wereld onder elkaar

Portugal en Spanje sturen de ene na de andere ontdekkingsreis uit. Nog voor Vasco Da Gama onder Portugese vlag terugkeert van zijn succesvolle poging om naar Indië te varen, keert Columbus bij de Spaanse koning terug van zijn expeditie met het nieuws dat hij de oceaan succesvol heeft overgestoken.

Elk land waar de ontdekkingsreizigers voet aan wal zetten, claimen ze voor hun vorst. Om te vermijden dat ze elkaar voor de voeten lopen (wat telkens de voor de nodige spanning tussen beide landen zorgde), verdelen ze de wereld in twee. Ze gebruiken daarbij de paus als scheidsrechter. Zo proberen ze meteen ook alle andere landen uit te sluiten.

Ze gebruiken hierbij het nieuwe mare clausum principe: het idee dat je in open zee een grens kan trekken en geen natuurlijke grenzen nodig hebt (= zgn. gesloten zee).

In het Verdrag van Tordesillas (1494) trekt men een grens dwars door de Atlantische Oceaan. Dan wordt bepaald dat alles wat ten westen ligt van Brazilië aan Spanje toekomt, wat ten oosten ligt is voor Portugal.

En met het Verdrag van Zaragoza (1529) trekken ze de lijn door in de Stille Oceaan aan de andere kant van de wereld: alles ten oosten van de Molukken werd Spaans, het deel ten westen ervan is voor Portugal.

Om logische redenen weigerden De Nederlanden, Frankrijk en Engeland deze verdeling te aanvaarden.

MEER WETEN?

Columbus was a murderous moron (Engels)
© CollegeHumor

Christopher Columbus was a murderous moron

Was Christoffel Columbus echt de moedige zeeman die met gevaar voor eigen leven Amerika ontdekte? Of is hij in werkelijkheid een moordzuchtige idioot? Wat is waarheid, wat is mythe? Je komt er heel wat meer over te weten in dit grappige filmpje van CollegeHumor op YouTube (in het Engels).

Tekening: 'Columbus Breaking the Egg' door William Hogarth (gestorven in 1764). Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Columbus_Breaking_the_Egg%27_(Christopher_Columbus)_by_William_Hogarth.jpg
Tekening van “Christoffel Columbus die een ei breekt”
door William Hogarth (gestorven in 1764)

Het ei van Columbus

Toen Christoffel Columbus na zijn eerste ontdekkingsreis terug in Spanje was, werd hij uitgenodigd voor een maaltijd bij Kardinaal Mendoza. Er waren ook een aantal Spaanse edellieden aanwezig die Columbus belachelijk proberen te maken door te zeggen dat het nu ook weer niet zo moeilijk was geweest om Indië (toen wisten ze nog altijd niet dat Columbus eigenlijk in de Caraïben terechtgekomen was) te vinden. Ieder mens met verstand had dat eigenlijk gekund, volgens de aanwezige Spaanse edelen.

Columbus antwoordde niet maar nam een hardgekookt ei. Hij vroeg de andere tafelgasten om het ei op zijn punt te laten staan. Iedereen probeerde maar het lukte niemand: het ei viel telkens omver. Daarop nam de ontdekkingsreiziger het ei en klopte het stevig op tafel neer: de punt werd ingedeukt en het ei bleef staan. Hij bedoelde daarmee dat veel dingen pas eenvoudig zijn als iemand het eens heeft voorgedaan.

Dit verhaal komt uit het boek “Historia del Nuevo Mundo” (Geschiedenis van de Nieuwe Wereld, 1565) van de Italiaanse geschiedschrijver Girolamo Benzoni. Het is wellicht verzonnen.

Vandaag gebruiken we de uitdrukking “hij of zij heeft het ei van Columbus gevonden” als we bedoelen dat iemand een slimme oplossing  voor een moeilijk probleem heeft bedacht.

Bron: Wikipedia