Hoofdstuk 4
ONTDEKKING, VEROVERING EN KOLONISATIE VAN MIDDEN- EN ZUID-AMERIKA (1500 – 1800)
UITGESTREKTE RIJKEN EN SCHITTERENDE BESCHAVINGEN
Als de Spanjaarden aan het einde van de 15de en het begin van de 16de eeuw aan de verovering van Midden- en Zuid-Amerika beginnen, treffen ze daar enkele uitgestrekte rijken aan met hoogstaande beschavingen en een rijke cultuur.
In Midden-Amerika gaat het over het Aztekenrijk en de Maya-stadstaten, in Zuid-Amerika over het Rijk van de Inca’s.
Aztekenrijk, Maya-stadstaten en Incarijk aan het begin van de 16de eeuw (bron: Wikipedia) – Landsgrenzen van 2016)
We vergelijken de belangrijkste:
Azteken
Regio
Waar? Mexico
De Azteken onderwerpen omliggende volkeren vanaf 1200.
In 1500 heersen ze over een uitgestrekt rijk in Centraal-Amerika.
Sociaal Politiek
Leider: Theocratische vorst
De koning is de belichaming van de zonnegod, bezit alle macht en wordt gesteund door de priesters en de krijgsadel.
Het uitgebreide rijk blijft onder controle van de vorst door een uitstekend wegennet met geplaveide wegen. Zo blijft hij meteen op de hoogte van wat er gebeurt in het hele rijk en kan hij (of zijn leger) elke stad of dorp snel bereiken.
Sociaal Economisch
Landbouwsamenleving:
de meeste Azteken leefden van de landbouw. Ondanks de afwezigheid van ijzer, het wiel en trekdieren, hebben de Azteken hun landbouwtechnieken toch sterk ontwikkeld. Bovendien waren ze perfect aangepast aan de vaak moeilijke omgeving: zo kenden de Azteken een verfijnd systeem van irrigatie om te droge gronden toch vruchtbaar te maken en verbouwden ze voedsel op drijvende eilanden op het meer rond hun hoofdstad Tenochtitlan.
Maïs is het belangrijkste landbouwgewas voor de Azteken.
Standensamenleving:
De samenleving bestond uit strikt gescheiden standen: bovenaan stond de Tlatoani (de vorst), daaronder de (krijgs)adel en de priesters, dan kwamen de handelaars, ambachtslui en de boeren en tenslotte had je de slaven.
Sociaal Cultureel
Communicatie: de Azteken kennen het schrift. Ze gebruiken geen letters maar wel beeldtaal: tekens of symbolen die woorden weergeven. Ze gebruiken dit om informatie door te geven, belastingen te innen maar ook om verhalen te vertellen.
Architectuur: de Azteken bouwden monumentale tempels en paleizen. De Templo Mayor, de belangrijkste tempel in de hoofdstad Tenochtitán is bijvoorbeeld maar liefst 60 meter hoog.
Inca’s
Regio
Waar? Peru
De Inca’s onderwerpen omliggende volkeren vanaf 1200.
In 1500 heersen ze over een uitgestrekt rijk aan de westkust van Zuid-Amerika.
Sociaal Politiek
Leider: Theocratische vorst
De koning is de belichaming van de zonnegod, bezit alle macht en wordt gesteund door de priesters en de krijgsadel.
Het uitgebreide rijk blijft onder controle van de vorst door een uitstekend wegennet met geplaveide wegen. Zo blijft hij meteen op de hoogte van wat er gebeurt in het hele rijk en kan hij (of zijn leger) elke stad of dorp snel bereiken.
Sociaal Economisch
Landbouwsamenleving:
de meeste Inca’s leefden van de landbouw. Ondanks de afwezigheid van ijzer, het wiel en trekdieren, hebben de Inca’s hun landbouwtechnieken toch sterk ontwikkeld. Bovendien waren ze perfect aangepast aan de vaak moeilijke omgeving: om ook in de berggebieden aan landbouw te kunnen doen, maakten ze terrassen om zo de grond tegen erosie te beschermen en tegelijk het regenwater zo goed mogelijk in de bodem te laten dringen.
Maïs en aardappelen zijn de belangrijkste landbouwgewassen voor de Inca’s.
Standensamenleving:
De samenleving bestond uit strikt gescheiden standen: bovenaan stond de Sapa Inca (de vorst), daaronder de (krijgs)adel en de priesters, dan kwamen de handelaars, ambachtslui en de boeren en tenslotte had je de slaven.
Sociaal Cultureel
Communicatie: de Inca’s hebben geen schrift zoals wij het kennen maar gebruiken Quipu’s. Dat zijn touwtjes waarin men knopen legt die voor cijfers of woorden staan. Ze werden gebruikt voor de boekhouding en de belastingen maar er kan ook meer ingewikkelde informatie mee doorgegeven worden. Het systeem is vandaag nog altijd niet helemaal ontcijferd.
Architectuur: de Inca’s bouwden monumentale tempels en paleizen. Het bekendste voorbeeld van de Inca-bouwkunst is Machu Picchu, een stenen stad in de bergen in Peru. De stenen in de muren passen zo vernuftig in elkaar dat cement niet nodig was.
MEER WETEN?
Maya’s, Inca’s en Azteken: zo weet je het verschil
In dit online artikel van het tijdschrift Historia ontdek je wat de gelijkenissen en de verschillen tussen deze drie volkeren zijn. Waar wonen ze, wat hebben ze met kauwgom, popcorn en hersenoperaties te maken en wat kan je er nu nog van terugvinden … Je komt het allemaal te weten in dit vlot geschreven artikel van Benjamin Thomas Christensen. Klik hier om het artikel te lezen.
Video over Hernan Cortes: Conquered the Aztec Empire – Fast Facts © History
Hernán Cortés
Hoe verovert conquistador Hernán Cortés met een kleine groep Spaanse soldaten het Aztekenrijk? Hoe neemt hij de Azteekse vorst gevangen? Is hij een moedig soldaat of een massamoordenaar? Waarom vecht hij zelfs tegen andere Spanjaarden? En welke gebieden ontdekt hij nog? Je komt het allemaal te weten in deze korte film van het History-youtubekanaal. Kijk maar even mee …
Ritueel mensenoffer door de Azteken.
Afbeelding op p. 141 van de Codex Magliabechiano. (16de eeuw)
Mensenoffers
De Azteken offerden heel veel mensen. Ze doen dat om hun vele goden gunstig te stemmen. Vooral de Zonnegod/Oorlogsgod die ook de beschermgod van de hoofdstad Tenochtitlan, vraagt heel wat mensenoffers. Volgens Azteekse bronnen offerde men maar liefst 80.400 mensen toen de Templo Mayor, de grootste tempel van de stad, ingewijd werd (moderne historici denken wel dat het werkelijke aantal veel lager lag).
Soms zijn het vrijwilligers die gedood worden. Sterven voor de goden wordt namelijk als een grote eer gezien. Maar omdat er zoveel mensenoffers gebracht worden, zijn de vrijwillige kandidaten lang niet voldoende. Daarom voeren de Azteken voortdurend oorlog met hun buren. De krijgsgevangenen worden daarna geofferd. Vaak wordt daarbij het hart uit het slachtoffer gesneden en het hoofd afgehakt.
Ook de Maya’s offerden mensen maar niet op dezelfde grote schaal als de Azteken. Ze offeren vooral als er periodes van droogte voorkomen, als er veel mensen ziek zijn of als er oorlog is. Zo proberen ze de goden goed te stemmen. Ook de Maya’s offeren vooral krijgsgevangenen en slaven. De manier waarop mensen geofferd werden, komt overeen met die van de Azteken.
Omdat de Inca’s geloofden dat je lichaam volledig moest zijn om na de dood verder te kunnen leven, gebeurt dit soort offers niet bij hen. Wel offerden ze soms jonge kinderen. Ze noemen hen “Boodschappers aan de goden”. De kinderen worden verdoofd en in de bergen buiten gelegd zodat ze doodvriezen. Daarna krijgen ze een speciale begrafenis.
De Spanjaarden die begin 16de eeuw Midden- en Zuid-Amerika veroverden, overdrijven de verhalen over de mensenoffers nog om zo hun verovering goed te praten.
INTERNE RANCUNE EN EXTERNE AGRESSIE
De pre-Columbiaanse beschavingen worden in een ijltempo veroverd door de troepen van Cortés (Azteken, 1521) en Pizarro (Inca’s, 1532). Het lijkt verbazingwekkend hoe de Spanjaarden met relatief weinig soldaten twee grote rijken op zeer korte tijd op de knieën kunnen krijgen. We bekijken de 3 belangrijkste redenen:
Afbeelding uit de History of Tlaxcala (Diego Muñoz Camargo – 1585)
Militair overwicht van de Europeanen
- de Spaanse zwaarden, pijlen en bogen zijn effectiever dan het slaghout, de speren, bogen en schilden van de Azteken en de Inca’s;
- paarden en vuurwapens zijn onbekend in Midden- en Zuid-Amerika en wekken angst op;
- men heeft verschillende manier van oorlog voeren: de Europeanen doden hun gevangenen meestal, de Azteken en Inca’s nemen krijgsgevangenen om als slaaf te dienen of om te offeren.
Bondgenoten
De Spanjaarden hebben maar een klein leger maar krijgen hulp van heel wat bondgenoten:
- sommigen zien de Europeanen als goden;
- volkeren die door de Azteken of de Inca’s werden onderworpen, willen nu wraak nemen;
- vijanden van de Azteken of de Inca’s denken dat ze de Spanjaarden kunnen ‘gebruiken’ en hopen dat ze zelf daarna aan de macht zullen komen.
Ziektes
De Spanjaarden brengen, zonder dat ze dat beseffen, heel wat ziektes (bv pokken, mazelen en griep) met zich mee. Zelf zijn ze er grotendeels immuun voor maar de bevolking van Midden- en Zuid-Amerika die nooit eerder met deze bacteriën en virussen in aanraking kwam, is er niet tegen bestand en sterft massaal.
In 1520 sterven miljoenen mensen door een pokken-epidemie. Tien jaar later, in 1530, is er een epidemie van mazelen. En tussen 1545 en 1550 roeit een soort tyfus 15 miljoen mensen uit.
Azteekse slachtoffers van de pokken (16de eeuw).
VEROVERDE GEBIEDEN WORDEN WINGEWESTEN
QUIZ
Portret van Bartolomé de Las Casas (16de eeuw – schilder onbekend)
Deze tekst is dankzij de Spaanse dominicaan Bartolomé de las Casas bewaard gebleven. Hij was een ooggetuige van de gebeurtenissen in de Spaanse kolonies.
“Ik, Rodrigo de Albuquerque, verdeler van de Caciques (Spaanse naam voor stamhoofden) en de Indianen in Hispaniola, in dienst van de Koning en de Koningin, uit hoofde van de koninklijke macht waarmee ik ben gekleed om de inboorlingen te onderwerpen (d.i. encomienda, dwz het onderwerpen van een gebied aan het geestelijke en wereldlijke gezag van een ambtenaar). Bij deze vertrouw ik u, Nuno de Guzman, inwoner van de stad Puerto de la Plata (stad in het noorden van de Dominicaanse republiek) de Cacique Andrès Naybona toe, samen met 28 mannen en 16 vrouwen. Verder vertrouw ik u toe: zeven ouderlingen, opgeschreven als arbeidsongeschikt, en vijf kinderen, eveneens arbeidsongeschikt. Ik vertrouw ze u toe om ze te gebruiken in uw mijnen en op uw landbouwdomeinen. U moet ze altijd en in alles behandelen zoals is voorgeschreven. Ik vertrouw ze u toe voor de rest van uw leven en dat van uw erfgenamen, zoon of dochter.”
ECONOMISCHE ONTWRICHTING EN DEMOGRAFISCHE VERMINKING
De komst van de Europeanen is een ramp voor de inlandse bevolking van Midden- en Zuid-Amerika.
Geweld en oorlog
De Spaanse verovering gaat gepaard met heel wat geweld. Beide kanten gaan zich te buiten aan wreedheden maar het aantal slachtoffers dat aan Azteekse zijde valt is vele malen hoger dan aan Spaanse kant.
Ook de verplichte bekering tot het christendom zorgt voor slachtoffers: Azteken die zich weigeren te laten dopen, worden vervolgd of gedood.
Dwangarbeid
De Spanjaarden voeren de Encomienda in: Spaanse mannen krijgen grond en lokale inwoners om op die grond te werken. De Spanjaarden moeten in ruil hun ‘werknemers’ het christelijk geloof bijbrengen en hen beschermen. In de praktijk komt dit neer op dwangarbeid of slavernij.
Europese ziekten
De inheemse bevolking van Midden- en Zuid-Amerika is niet bestand tegen de ziekten die de Spanjaarden met zich meebrengen. De pokken, mazelen, tyfus en de griep blijken dodelijke partners van de Spaanse veroveraars te zijn. Er breken verschillende epidemieën uit die voor miljoenen doden bij de lokale inwoners zorgen.
- 1520: miljoenen slachtoffers van een pokkenepidemie
- 1530: veel mensen overleven de epidemie van mazelen niet
- 1545: 15 miljoen mensen sterven aan een vorm van tyfus
Hongersnood
Door de Spaanse overheersing stort heel het bestaande maatschappelijke systeem in elkaar. Mensen sterven door ziektes, worden tot slaaf gemaakt of moeten dwangarbeid uitvoeren op de gronden van de Spanjaarden en kunnen dus niet meer zorgen voor voedsel voor hun eigen familie of gemeenschap. Dit zorgt voor voedseltekorten.
geweld & verplichte bekering + Europese ziekten + dwangarbeid + hongersnood = massale sterfte
Gevolg
Het gevolg is een massale sterfte van de lokale bevolking. Volgens schattingen wonen er zo’n 25 miljoen mensen in het Aztekenrijk als de Spanjaarden er in 1519 aankomen. 80 jaar later zijn er daar maar 2 miljoen van over.
Bovendien zorgen mensen zoals de Spaanse domenicaan Bartolomé de las Casas ervoor dat er wetten komen die de Indiaanse bevolking beschermen. Zo mogen ze niet meer tot slaaf gemaakt worden.
Dit alles zorgt ervoor dat er een groot tekort aan goedkope arbeidskrachten ontstaat. Om het werk in de mijnen en op de boerderijen toch gedaan te krijgen, zoeken de Spanjaarden een oplossing en ze beginnen slaven uit Afrika in te voeren.
Doordat de Spanjaarden zich met de lokale bevolking vermengen en later ook met Afrikaanse slaven, zorgt dit uiteindelijk voor een unieke mengcultuur in wat we nu Latijns-Amerika noemen. Zowel op cultureel vlak (taal, muziek, dans …) neemt men zaken van elkaar over als op het vlak van voedsel, kledij, tradities, enzovoort. Kinderen uit gemengde gezinnen werden aangeduid als mesties (Indiaans / Spaans), mulat (Afrikaans / Spaans) of zambo (Indiaans / Afrikaans) maar deze termen worden intussen door heel wat mensen als beledigend ervaren.
MEER WETEN?
Afbeelding van het vlot waarop de nieuwe leider (El Hombre Dorado) van de Muisca ingewijd werd / Museo del Oro, Bogota – foto © Pedro Szekely
El Dorado
In Midden of Zuid-Amerika ligt een gouden stad: El Dorado. Zo ging toch het verhaal onder de Spaanse veroveraars. Ze zetten dan ook verschillende expedities op om de stad te vinden maar geen van hen leverde resultaat op.
Wellicht is de legende gebaseerd op een ceremonie van de Muisca’s, een indianengemeenschap uit Zuid-Amerika. El Dorado verwijst dan niet naar een stad maar wel naar de nieuwe leider van de stam. Voor zijn inwijding werd hij ingesmeerd met goudstof en daarna op een vlot op het meer van Guatavita (Colombia) gezet. In het midden van het meer bracht hij enkele offers door goud en edelstenen in het water te gooien.
Er zijn inderdaad gouden vondsten in het meer gevonden maar niet grote hoeveelheden.
De mythe van El Dorado heeft verschillende schrijvers en filmmakers geïnspireerd. Zo maakte Disney met The Road to El Dorado een komische animatiefilm over de legende.
The Spanish Empire, Silver, & Runaway Inflation: Crash Course World History #25
© John Green / Crash Course
Hoe Spanje een echt wereldrijk wordt
In dit filmpje leer je hoe Spanje een echt wereldrijk wordt. Je komt te weten hoe de Spanjaarden zowel het Azteekse als het Inca-rijk op de knieën krijgen. En je ziet ook hoe het vele zilver dat ze uit Midden- en Zuid-Amerika weghaalden, hen minder rijk maakt dan ze wel zouden willen … Zin in deze snelcursus Spanje? Bekijk dan dit grappige filmpje van Crash Course op YouTube.