Hoofdstuk 10
DE RENAISSANCE (ca. 1400 – ca. 1540)
KUNST IN DE BAN VAN OUDHEID, MENS EN NATUUR
Het humanisme, waar de oudheid, mens en natuur centraal staan, beïnvloedt ook de kunst. Men probeert opnieuw bij de oudheid aan te knopen en noemt zich ‘hergeboren’. De periode waarin dit gebeurt, noemen we de renaissance naar ‘renaître’, het Franse woord voor ‘herboren worden’. De tijd tussen de oudheid en de renaissance beschouwt men dan als een periode van verval (Middeleeuwen), de kunst als barbaars (gotiek).
Het centrum van de renaissance ligt in Italië (Genua, Venetië, Firenze, …) en verspreidt zich daarna via handelsroutes doorheen Europa.
De renaissance komt tot een hoogtepunt in de stad Firenze, een stad die bedreigd wordt door de politieke macht van Rome, maar als financieel centrum voor Italiaanse handelaars wel erg veel financiële middelen heeft. Ze kiest voluit voor het humanisme en verzet zich zo tegen de macht van de katholieke kerk (Rome) én de Europese vorsten (Frankrijk, Spanje).
Handelsroutes in 1478 – Colin McEvedy’s The Penguin Atlas of Medieval History , pg. 89 (Bron: http://projects.mcah.columbia.edu/)
HOMO UNIVERSALIS
De humanistische kunstenaars proberen zich te scholen tot ze ‘universele mensen’ of ‘homo universalis’ worden. Ze zijn ervan overtuigd dat de mens onbeperkte mogelijkheden heeft en willen dus meesters worden op alle artistieke (schilder- en beeldhouwkunst, architectuur, …) en wetenschappelijke (biologie, anatomie, fysica, wiskunde, …) domeinen.
Zelfportret van Leonardo da Vinci (ca. 1484 – 1513), Palazzo Reale di Torino, Turijn, Italië
Hun voorbeeld is de Griekse filosoof Aristoteles (384 – 332 voor Christus) omdat die zich zowel met filosofie, psychologie, wiskunde, taalkunde als politieke wetenschappen bezighield.
De meest bekende homo universalis is Leonardo da Vinci (1452 – 1519) uit Firenze. De man is schilder, beeldhouwer en schrijver maar ook uitvinder, architect, ingenieur, filosoof, natuurkundige en scheikundige.
De bekendste schilderwerken van Leonardo da Vinci zijn de ‘Mona Lisa‘ en ‘Het Laatste Avondmaal‘. Van zijn beelden zijn er helaas geen meer over. Zijn wetenschappelijk werk is beter bewaard gebleven: heel wat van zijn geschriften bevinden zich in de bibliotheken van Milaan, Madrid en Windsor. Verder kan je geregeld tentoonstellingen bezoeken waar men zijn vele uitvindingen probeert te reconstrueren.
Hieronder vind je enkele voorbeelden van de ‘kunst’ van Leonardo da Vinci.
Ontwerp voor een vliegmachine door Leonardo da Vinci
Vitruvian man, tekening door Leonardo da Vinci (1492 – Gallerie dell’Accademia de Venise)
Johannes de Doper / Bacchus, schilderij door leerling van Leonardo da Vinci naar een schets van Leonardo da Vinci (1510-1515, Louvre, Parijs)
MEER WETEN?
The Renaissance: Was it a Thing? – Crash Course World History #22 © John Green / Crash Course
De renaissance
Wat is de renaissance eigenlijk? En is het wel een apart tijdperk of is het eerder de voortzetting van de middeleeuwen? In dit Crash Course-filmpje op youtube bekijkt John Green de zaken op een ludieke manier van een andere kant. Kijk je mee naar dit grappige filmpje over de renaissance?
Leonardo da Vinci in België?
Een van de bekendste schilderijen van Leonardo da Vinci is ‘Het laatste avondmaal’, een fresco in “, een fresco in een klooster in Milaan. Van dat werk is echter een kopie op doek gemaakt en die kopie hangt al 450 jaar in de Norbertijnenabdij in Tongerlo. Dat schilderij is 6 jaar na het originele fresco gemaakt door leerlingen van Leonardo da Vinci. Maar het gerucht doet al heel lang de ronde dat Leonardo da Vinci zelf ook zou meegewerkt hebben aan de kopie. In 2019 onderzocht de Amerikaanse kunsthistoricus Jean-Pierre Isbouts het werk samen met het Leuvense onderzoeksinstiuut Imec. En sindsdien is hij overtuigd dat da Vinci inderdaad enkele koppen zelf schilderde. Bekijk hier de VRT-reportage.
STIJLKENMERKEN
Bouwkunst
De renaissance-architecten en -kunstenaars zetten zich af tegen de gotiek uit de middeleeuwen door terug te grijpen naar vormelementen uit de oudheid.
Zo zie je in hun ontwerpen en gebouwen vaak
- een fronton
- een fries
- zuilen
- voluten
- rondbogen
- rustica of ruwgehakte stenen
- een kroonlijst
- een koepel
- een booggewelf (binnen)
- een cassettengewelf (binnen)
In vergelijking met de gotiek gaat men weer voor de horizontaliteit in de gebouwen. Geometrie en eenvoud worden erg gewaardeerd door de renaissancemensen. Men gebruikt in de gebouwen ook vaak antieke vormelementen. Architecten uit de renaissance nemen vaak het menselijk lichaam als uitgangspunt om de verhoudingen in hun bouwwerken te bepalen.
Palazzo Medici-Riccardi door Michelozzo (Firenze)
De Cattedrale di Santa Maria del Fiore (Firenze)
De Basilica di Santa Maria Novella door Leon Battista Alberti (Firenze)
Schilder- en beeldhouwkunst
Binnen de schilder- en beeldhouwkunst worden het portret en de buste erg populair. Daar zijn een aantal redenen voor:
- bustes waren in de oudheid ook al populair. Heel wat (rijke) humanisten proberen een verzameling bustes uit de oudheid aan te leggen
- de mens staat centraal in het humanisme en dat zie je dus ook aan de kunst.
- het individualisme komt op: mensen zien zich niet langer enkel als deel van een groep maar vinden hun eigen gedachten, creaties en rechten belangrijk. Kunstenaars beginnen hun kunstwerken te merken of te ondertekenen, de mecenas die de kunstenaar sponsort bepaalt wat er wordt gemaakt en wil vaak ook afgebeeld worden.
Portret van een jonge vrouw met een eenhoorn door Rafaël (ca 1505)
Buste van Niccolo da Uzzano door Donatello (ca 1430) – Afgietsel van het origineel in het Museo Nazionale del Bargello, Firenze, Italië
De renaissance beeldhouwers grijpen vaak terug naar onderwerpen uit de oudheid. Figuren uit de Bijbel of de Griekse en Romeinse mythologie zijn populair.
Door de opkomst van de biologie weten ze beter hoe een lichaam in elkaar zit (botten, spieren, …) waardoor hun beelden anatomisch correcter zijn: de verhoudingen van de lichaamsdelen van hun beelden zijn juister. Natuurlijk zijn niet alle beelden volledig realistisch, ze durven sommige figuren of personen wel eens idealiseren of mooier voorstellen dan ze echt zijn.
Omdat ze de principes van de fysica intussen beginnen beheersen, zijn ze technisch ook in staat om vanaf nu grote losstaande beelden te maken.
Gotische beelden in het portaal van de kathedraal van Chartres (anoniem – ca. 1134–1145)
David door Michelangelo (ca. 1501 – 1504) in de Galleria dell’Accademia, Firenze
In de schilderkunst ontwikkelt men het centraal of lineair perspectief. De renaissance schilders doen alsof het schilderij een venster is waardoor de toeschouwers kijken naar de wereld. Je krijgt de illusie van diepte doordat ze alle kijk- of perspectieflijnen naar één verdwijnpunt op de horizon laten lopen.
In de korte video hieronder zie je hoe de renaissanceschilder Domenico Ghirlandaio in zijn schilderij ‘Het banket van Herodes’ (ca 1486 – 1490) de principes van het perspectief gebruikt.
‘Het banket van Herodes’ (ca 1486 – 1490) door Domenico Ghirlandaio
Probeer het zelf
Fresco ‘De Heilige Drie-eenheid’ (1425 – 1428) door Masaccio
Dit zijn twee schilderijen van de Italiaanse schilder Masaccio. De jonge schilder (hij sterft als hij nog maar 27 jaar oud is) wordt beschouwd als de eerste belangrijke Italiaanse meester van de 15e eeuw. Hij is een van de eerste schilders die het lijnperspectief in zijn schilderijen gebruikt.
Je ziet hier het fresco ‘De Heilige Drie-eenheid’ (1425 – 1428) en ‘De cijnspenning’ (ca. 1427). Zoek op deze schilderijen het centrale punt van waaruit alle lijnen vertrekken. Ga ook na of je nog andere renaissance vormelementen en kenmerken terugvindt.
De cijnspenning (ca. 1427) door Masaccio – Brancacci-kapel, Santa Maria del Carmine, Firenze
MEER WETEN?
Michelangelo’s David
Een van de beroemdste beelden ter wereld is de ‘David’ van Michelangelo. Het 5 meter hoge beeld is gemaakt uit één blok wit Carrara-marmer en dat is al een prestatie op zich. Maar Michelangelo maakte er ook een uniek kunstwerk van. In het begin stond het beeld buiten. Daarvoor moest men wel de wet veranderen want naakt mocht tot dan toe niet in het openbaar getoond worden.
Deze reportage van de BBC gaat op zoek naar de verborgen geschiedenis van deze David: wie was hij, waarom maakt Michelangelo er zo’n groot beeld van, waarom is hij naakt, hoe werd hij gemaakt en hoe komt het dat hij er na 500 jaar nog zo goed uitziet. Kijk je mee?
Hoe moet je perspectieftekenen – Wikihow.com
Perspectieftekenen voor beginners
Eén van de grote vernieuwingen in de renaissancekunst is dat men ontdekt hoe men op een juiste manier diepte of perspectief in een tekening of schilderij kan brengen. Wil jij de basisregels van het perspectieftekenen onder de knie krijgen? Bezoek dan even deze WikiHow-website waar ze je alles uitleggen over éénpunts-, tweepunts- en driepuntsperspectief. Voor je het weet maak je kunstwerken als een echte renaissancemeester.