Hoofdstuk 17
HET VORSTELIJK ABSOLUTISME IN FRANKRIJK: LODEWIJK XIV (1661 – 1715)
DE MOEIZAME AANLOOP TOT DE MACHT
Na de dood van Lodewijk XIII in 1643 komen adel en parlement in opstand tegen de dan nog minderjarige koning Lodewijk XIV.
Portret van Anna van Oostenrijk, regentes van Frankrijk, met haar 2 kinderen, Louis XIV en Philippe de France, hertog van Orleans. Geschilderd door een onbekende meester (ca. 1601 – 1650), Château de Versailles. Foto © RMN-GP (Château de Versailles) / © Gérard Blot.
Anna van Oostenrijk, de koningin-moeder die regeert in naam van haar zoon en de eerste minister kardinaal Mazarin, willen namelijk de macht van de adel inperken, de belastingen verhogen en de protestanten vervolgen.
Tussen 1648 en 1653 breken er daartegen over heel Frankrijk opstanden uit. Die worden de Frondes genoemd. Tijdens de Frondes is het land verscheurd tussen twee kampen: het koninklijke hof en het parlement. De macht en het leven van Lodewijk XIV staan voortdurend op het spel.
De opstand eindigt in 1653 als de leiders van de opstand zich overgeven. Een jaar later wordt Lodewijk XIV ook echt tot koning gekroond.
De zonnekoning
In 1653, Lodewijk XIV is dan veertien jaar oud, danst hij in het ballet “Ballet de la Nuit”. Tijdens het laatste bedrijf gaat er een luik open in het podium en daardoor stijgt Lodewijk XIV op als de opgaande zon. Hij is gekleed in het gouden kostuum van de zonnegod Apollo.
Verschillende edelen en kinderen van die edelen dansen om hem heen zoals planeten rond de zon. Hij wil daarmee laten zien dat de adel van hem afhankelijk is.
In de film “Le Roi danse” van Gérard Corbiau wordt deze scène mooi getoond. In de film is de Prince de Conti, de leider van de Frondes, een van de mensen die rond de koning moet dansen. Duidelijker kan je niet tonen dat de opstandelingen onderworpen zijn.
Later laat Lodewijk XIV zich de Zonnekoning noemen en neemt hij de zon als embleem.
Fragment uit de film “Le Roi Danse” van Gérard Corbiau
Na het overlijden van kardinaal Mazarin in 1661 maakt Lodewijk XIV het parlement en zijn ministers duidelijk dat de koning alleen zal regeren en dat er geen enkele beslissing kan genomen worden zonder zijn medeweten. Zo trekt de koning op drieëntwintig jarige leeftijd het beleid volledig naar zich toe.
Onder controle op Versailles
Lodewijk XIV verplaatst vanaf 1664 de macht geleidelijk aan naar Versailles. Het jachtslot wordt in de volgende twee decennia omgebouwd tot een permanente verblijfplaats van de vorst.
De koning organiseert rijkelijke feesten in en rond het paleis dat helemaal aan hem was gewijd. Lodewijk XIV staat letterlijk en figuurlijk centraal in het paleis.
Schilderij van Versailles door Pierre Patel (ca 1668), Château de Versailles
Maar het paleis is niet alleen bedoeld voor de koninklijke familie. Meer dan 250 appartementen en dubbel zoveel kamers zorgen ervoor dat de hele adel op het paleis terecht kan.
Het is een eer om uitgenodigd te worden maar tegelijk kost het hen erg veel geld. Zo zorgt Lodewijk XIV dat hij de adel permanent onder controle houdt: ze worden afhankelijk van hem en doen hun uiterste best om bij hem in de gunst te staan. Als je uit de gratie valt, dan ben je niet meer welkom.
Bedienden slapen op de zolderkamers. Keukens en voorraadkamers bevinden zich in de kelders. De gedragsregels zijn vastgelegd in een strikte hofetiquette.
MEER WETEN?
Het kasteel van Versailles
Het paleis of kasteel van Versailles is een van de grootste kastelen ter wereld. Het gebouw is bekend om zijn indrukwekkende spiegelzaal, prachtige tuinen, enz … Natuurlijk werd dit kasteel niet in een keer gebouwd: verschillende koningen lieten het jachtslot dat het in het begin was, steeds verder uitbreiden. Bekijk dit korte filmpje over hoe het paleis of kasteel van Versailles zijn huidige vorm krijgt (Engels).
De Nederlandse versie vind je hier (iets lagere beeldkwaliteit).
Voor de Franse versie klik je hier.
Wil je een bezoekje brengen achter de schermen? Kijk je graag eens binnen in de appartementen van de minnaressen van Lodewijk XIV? Dan moet je zeker deze video bekijken: ‘Meet the mistresses of Louis XV at the Palace of Versailles.‘
Absolutisme
Hoe is een koning als Lodewijk XIV er eigenlijk in geslaagd om de absolute macht te krijgen? John Green van de Crash Course-filmpje op youtube gaat op zoek naar het hoe en het waarom. Zoals altijd op een luchtige manier. Kijk je mee?
“L’ETAT, C’EST MOI”
‘L’état, c’est moi’. Het citaat wordt onterecht aan Lodewijk XIV toegeschreven maar het vat wel perfect zijn bewind samen. De Zonnekoning verpersoonlijkt de staat. Hij streeft naar een zeer ruime, bijna ongecontroleerde macht. Alle macht komt in zijn handen: hij is een absolute vorst.
Het absolutisme berust op het Romeins recht (cf. humanisme) en op het goddelijk recht. De koning was de plaatsvervanger van God op aarde. Hij stond boven de wet en was aan niemand verantwoording verschuldigd.
Dit zijn vier kenmerken van het vorstelijk absolutisme van Lodewijk XIV:
Koning
De koning bezit alle macht en is enkel aan God verantwoording schuldig: hij maakt de wetten, laat ze uitvoeren door ambtenaren, politie, … en beslist of iemand de wet heeft geschonden.
Adel
De adel behoudt enkel zijn ceremoniële macht en prestige. Ze blijven ook genieten van een aantal voorrechten (o.a. belastingvrijstelling).
Parlement
Het parlement (met daarin vertegenwoordigers van de drie standen: clerus, adel en burgerij) wordt niet meer bijeengeroepen. Het volk verliest zijn persoonlijke rechten en kritiek op de koning staat gelijk met heiligschennis.
Ambtenaren
De adel wordt vervangen door ambtenaren die benoemd worden door de koning.
Portret van Lodewijk XIV door Hyacinthe Rigaud (ca 1702), musée du Louvre, Paris
DE IMPACT VAN HET ABSOLUTISME OP ECONOMIE EN CULTUUR
De oorlogen met de buurlanden, de kolonisatie en de bouwwoede kosten enorm veel geld.
Portret van Jean-Baptiste Colbert door Claude Lefebvre (1666), Château de Versailles Foto: © Château de Versailles, Dist. RMN / © Christophe Fouin
De Franse minister van Financiën, Colbert, krijgt de opdracht de schatkist te vullen en past hiervoor de economische theorie van het mercantilisme toe.
Men gelooft dat de rijkdom in de wereld onveranderlijk is. Wat de ene staat wint, verliest een andere staat. Het is daarom van groot belang de eigen economie te beschermen en te streven naar een positieve handelsbalans (er wordt meer uitgevoerd dan ingevoerd).
Om het land te voorzien van voldoende middelen moet de overheid ervoor zorgen dat de winst in eigen land blijft. De schatkist wordt gevuld door een geldstroom naar het land te creëren door:
- een verbod op de invoer van afgewerkte producten
- de invoer van grondstoffen en half afgewerkte producten te stimuleren
- staatsbedrijven op te richten (manufactuur) en monopolies toe te staan.
Het mercantilisme in Frankrijk (het Colbertisme)
Het vorstelijk absolutisme van Lodewijk XIV laat zich niet enkel voelen op het politieke en economische vlak. Ook op religieus vlak komt er een strakkere controle. Als vertegenwoordiger van God op aarde wil de Zonnekoning geen religieuze verdeeldheid aanvaarden. Hij schaft de godsdienstvrijheid die sinds het einde van de 16deeeuw door de overheid gewaarborgd was af (Edict van Nantes, 1598) en voert de staatsgodsdienst in.
Gravure “Lodewijk XIV bezoekt de Koninklijke Academie van Wetenschappen” door Sébastien Le Clerc (1671), Metropolitan Museum of Art, New York.
Cultuur staat ten dienste van de vorst. Academies voor taal, kunst en wetenschappen controleren de literatuur, schilderkunst en beeldhouwkunst. De kunsten moeten bijdragen tot eer en glorie van de Zonnekoning, kritiek is verboden. Lodewijk XIV laat zich verheerlijken in z’n eigen paleis in Versailles en in het hele land verschijnen standbeelden, triomfpoorten, gebouwen, …
Kunstenaars zoals Louis Le Vau, André le Nôtre en François Mansart (architecten), Charles Le Brun en Hyacinthe Rigaud (schilders), Jean-Baptiste Lully (componist), Jean Racine en Molière (auteurs), … brengen de barok in Frankrijk tot een hoogtepunt.
Geen succes
Op lange termijn bleek het beleid van Lodewijk XIV echter niet succesvol te zijn.
De 3 belangrijkste redenen daarvoor:
- heel wat intellectuelen vluchten Frankrijk uit. Ze zijn de godsdienstvervolging, controle en censuur beu.
- heel wat ondernemers verlaten het land. De handelaars en kapitaalkrachtige ambachtslui willen zo ontsnappen aan de grote belastingdruk, de eerlijke concurrentie door monopolies en staatsmanufacturen en de godsdienstvervolging.
- de groeiende ontevredenheid bij de bevolking over het gebrek aan vrijheid (godsdienstvervolging), rechtszekerheid (censuur, machtsmisbruik, corruptie en willekeur) en de grote belastingdruk.
MEER WETEN?
De ‘dirty secrets’ van Versailles
Er waren veel te weinig toiletten waardoor sommige mensen hun behoefte gewoon op de grond deden, als de koningin moest bevallen dan deed ze dat voor een publiek van edelen en het was in de winter soms zo koud in Versailles dat zelfs de wijn op tafel in de glazen bevroor … Wil je nog meer te weten komen over het dagelijkse leven in het paleis van de Zonnekoning, dan klik je hier voor een filmpje van het YouTube-kanaal Weird History.
Het zal je snel duidelijk worden dat het leven er niet altijd een pretje was. Sommigen zeiden zelfs dat het er verschrikkelijk stonk en dat het meer weg had van een zwijnenstal dan van een paleis. Althans, zo gaat het verhaal. Klopt dit of is het een verhaal om de koning in een slecht daglicht te stellen? Lees het in dit artikel van historianet.nl of bekijk dit filmje over Versailles’ dirty secrets van het YouTube-kanaal Toute L’Histoire.
Le Bourgeois gentilhomme: toneel uit de tijd van de Zonnekoning
Een van de favoriete toneelstukken van Lodewijk XIV is ‘Le Bourgeois Gentilhomme‘. Het is een komedie van Molière (met muziek van Jean-Baptiste Lully) over een rijke man die zich gedraagt alsof hij van adel is.
Het stuk ging in 1670 in première aan het hof van Lodewijk XIV die erg van het stuk hield en er verschillende opvoeringen van bijwoonde.
Hier zie je het stuk opgevoerd zoals in de tijd van de Zonnekoning. De acteurs spreken het Frans zoals het in de 17de eeuw werd gesproken. Kijk even mee naar het fragment ‘La leçon d’Orthographe’.