Hoofdstuk 9

HET HUMANISME (ca. 1350 – ca. 1600)

EEN NIEUW BESCHAVINGSIDEAAL EN EEN NIEUW MENSBEELD

Vanaf het midden van de 14de eeuw herontdekken geleerden in de bibliotheek van Palermo, Toledo en Constantinopel teksten van Romeinse en Griekse auteurs die intussen al lang vergeten waren.

Dankzij de Arabische interesse in de klassieke wetenschappen blijven heel wat van die geschriften bewaard én worden ze zelfs aangevuld. Na de reconquista worden deze boeken opnieuw vertaald en verspreid in Europa.

Door Italiaanse handelaars met goede contacten in het Byzantijnse rijk, komen er ook van daar boeken en teksten terug naar Europa. Italiaanse geleerden zoals Petrarca en Boccaccio herontdekken, verzamelen en delen deze antieke teksten en verspreiden zo het humanisme.

De humanisten baseren hun kennis op de literatuur en cultuur van de klassieke oudheid. Voor hen staat de mens centraal. Ze verzetten zich tegen het idee dat de waarheid enkel via God te vinden is (theocentrisme). Volgens hen kan het niet dat één persoon alle kennis bezit of dat alle kennis via een tekst kan overgeleverd zijn. Humanisten beschouwen de mens als ‘de maat van alle dingen’. Deze denkwijze noemt men het antropocentrisme.

Humanisten hebben een grote bewondering voor de oudheid. Ze kijken met minachting neer op de eeuwen die daarop volgen en die op hen een barbaarse en donkere indruk nalaten. Alles wat tussen de oudheid en hun ‘nieuwe tijd’ valt, ligt volgens hen verloren tussen deze eeuwen in. Ze noemen het dan ook de ‘middeleeuwen’.

Giovanni Boccaccio (1313 – 1375)

MEER WETEN?

The Middle Ages in 3 1/2 minutes – An animated timeline from the book ‘Science: a Discovery in Comics’ © Margreet de Heer

De Middeleeuwen in 3,5 minuten

Het niveau van het onderwijs en de wetenschappelijk kennis daalt dramatisch in Europa na de val van het West-Romeinse Rijk. Kennis is enkel voor de elite en wordt bewaard achter dikke kloostermuren.

De wetenschappelijk traditie uit de klassieke oudheid wordt verdergezet in de Arabische wereld. Bagdad, Caïro, Damascus, Palermo, Toledo en Cordoba worden dé nieuwe kenniscentra. Europa pikt pas terug aan na de verovering van de Arabische gebieden in Sicilië en Spanje, na de vlucht van Byzantijnse geleerden tijdens de Osmaanse belegeringen van Constantinopel.

Wil je dit alles kort samengevat op een rijtje zien? Bekijk dan zeker dit interessante en zeer mooie filmpje van Margreet de Heer die in 3,5 minuten de hele middeleeuwse geschiedenis voor je uittekent.

De Atheense School door Rafaël (1509-1510)
in de Stanza Della Segnatura, Vaticaanstad

De Atheense school

Als Paus Julius II de schilder Rafaël in 1508 de vrije hand geeft om zijn bibliotheek te verfraaien, werkt de kunstenaar niet alleen een tafereel over het heilig sacrament uit. Aan de andere kant van de kamer gaat hij in zijn fresco op zoek naar het rationele: hij schildert ‘De Atheense school’ ofwel twintig Griekse wetenschappers en filosofen die discussiëren onder een indrukwekkende galerij en omstaanders die notities nemen.

Hij zet er ook één Arabier tussen als symbool van het belang van de Arabische wetenschappelijke traditie voor het behoud van de antieke kennis: Ibn Rushd, beter bekend in Europa als Averroes.

Kan je hem vinden? (Klik op de foto om hem te vergroten)

VAN ENTHOUSIASME VOOR DE OUDHEID NAAR KRITISCHE INGESTELDHEID

Humanisten willen ‘christelijke Romeinen’ zijn, maar zijn er zich van bewust dat zij de oudheid niet kennen. Zij willen dan ook terug naar de bronnen, namelijk:

1. De Bijbel en de kerkvaders.

2. De teksten van de antieke auteurs.

De Bijbel en de kerkvaders & De teksten van de antieke auteurs

De kennis van de oudheid wordt doorgegeven via handschriften die telkens opnieuw, gedurende vele eeuwen, zijn overgeschreven. Voor de 15de eeuw kopieert men de middeleeuwse handschriften met de hand waardoor er vaak fouten in sluipen.

Om deze fouten te vinden:

– verzamelen ze zoveel mogelijk versies van één tekst.

– vergelijken ze teksten om de originele versie te vinden.

– ontwikkelen ze tekstkritiek.

Humanisten gaan zich na verloop van tijd ook vragen stellen over de inhoud van de teksten en ontwikkelen een algemeen kritische ingesteldheid. Geleerden over heel Europa houden via briefwisseling contact met elkaar of lezen elkaars publicaties dankzij de doorbraak van de boekdrukkunst.

De humanisten uit de 15de en de 16de eeuw staan vooral bekend voor:

Twijfel

De humanisten trekken hun eigen theorieën voortdurend in twijfel omdat ze weten dat ze fouten kunnen bevatten. Door hun inzichten in vraag te stellen gaan ze op zoek naar de fouten en proberen ze hun kennis te verfijnen.

Menselijk verstand is beperkt

De humanisten zien in dat het menselijk verstand beperkt is. Ze beseffen dat ze niet alles kunnen weten.

Verdraagzaamheid

Humanisten staan bekend om hun verdraagzaamheid: ze weten dat ze anderen moeten respecteren om zelf gerespecteerd te kunnen worden.

ERASMUS VAN ROTTERDAM (1466 – 1536)

Erasmus van Rotterdam is genoemd naar de populaire, vroegmiddeleeuwse heilige Erasmus van Formiae die door zijn vader wordt vereerd. Erasmus is de bastaardzoon van een priester en diens huishoudster. Toch krijgt hij de kans om te studeren en zo leert hij onder meer Latijn en Grieks. Als hij 20 is, wordt hij door zijn voogden onder druk gezet om in het klooster te treden. Hij is er zeer kritisch over de beperking van zijn vrijheid en over alle regeltjes van het kloosterleven.

Erasmus Van Rotterdam (1466 – 1536)

Nadat hij tot priester is gewijd, krijgt hij de kans theologie te studeren in Parijs en door Europa te reizen. Hij komt tijdens zijn reizen in contact met humanisten in Engeland, Frankrijk, Italië en Duitsland. Erasmus bestudeert de bijbel, leest veel boeken in het Grieks of Latijn, schrijft teksten over hoe mensen beter kunnen leven en houdt er een drukke briefwisseling op na. Hij heeft veel succes met de verspreiding van zijn teksten en wordt in heel Europa bekend. In 1502 krijgt hij een aanbieding om aan de Universiteit van Leuven te werken maar dat weigert hij.

In 1509 schrijft Erasmus zijn bekendste werk: het ‘Lof der Zotheid’. Het is een vlijmscherpe kritiek op allerlei wantoestanden uit zijn tijd. De ‘Zotheid’ is een personage dat samen met haar vijf dochters over de aarde regeert en allerlei menselijke dwaasheden bekritiseert. Ze spaart niemand: vorsten, priesters noch kooplieden en het gewone volk. Erasmus wordt niet gestraft voor deze kritiek omdat hij als auteur niet in de ‘ik’-vorm schrijft, maar de ‘Zotheid’ het woord laat voeren.

Dankzij de ruime middelen die zijn goede vriend Hieronymus Busleyden hem na zijn overlijden in 1517 heeft nagelaten, kan Erasmus een jaar later het Drietalencollege (Collegium Trilingue) in Leuven oprichten. Studenten leren er Latijn, Grieks en Hebreeuws om bronnen in hun oorspronkelijke taal te kunnen lezen.

ANDREAS VESALIUS (1514-1564)

Andries Van Wezel wordt in 2005 genomineerd als ‘grootste Belg’. Een terechte eer voor een man met een dergelijke verdienste. Niet zijn huwelijk met de Vilvoordse Anna Van Hamme, maar zijn baanbrekend onderzoek op het vlak van de anatomie bezorgen hem die titel. Het concrete resultaat van zijn jarenlange en gevaarlijke onderzoek is ‘De Humani Corporis Fabrica’ ofwel ‘Over de bouw van het menselijk lichaam’. Bovenal is Andreas Vesalius het voorbeeld van de humanistische geleerde die in de 16de eeuw de waarheid wil leren kennen.

Net als zijn vader en grootvader voor hem, besluit Vesalius geneeskunde te gaan studeren. Hij studeert in Leuven, Parijs en Padua. Hij volgt er in eerste instantie een klassieke opleiding. Vesalius moet eerst Latijn en Grieks onder de knie krijgen. In de 16de eeuw is de wetenschap grotendeels gebaseerd op inzichten uit de oudheid. Als men de oorspronkelijke werken van vooraanstaande geleerden uit de oudheid wil begrijpen, dan moet men eerst de taal leren!

Portret van Andreas Vesalius in zijn boek ‘De Humani Corporis Fabrica’. Het portret werd wellicht gemaakt door Johan Stefan van Kalkar. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vesalius_Fabrica_portrait.jpg

Andreas Vesalius (1515 – 1564)

Claudius Galenus

Claudius Galenus (2de – 3de eeuw)

Tot dan toe is Claudius Galenus, een Grieks-Romeins arts uit de 2de-3de eeuw na Christus, dé autoriteit die gevolgd wordt tijdens de anatomielessen. Zijn boeken worden door studenten geneeskunde verslonden en worden voor waar aanzien.

In het Romeinse rijk was het echter verboden dissecties uit te voeren op het menselijk lichaam. Daardoor kan Galenus enkel tijdens operaties het menselijk lichaam bestuderen. Om zijn ideeën aan te vullen verdiept hij zich in de anatomie van apen, varkens en runderen. Volgens Galenus lijkt de menselijke anatomie erg op de dierlijke anatomie. Dat klopt echter niet zodat zijn bevindingen vaak niet betrouwbaar. Ze zijn vaak onvolledig of onvoldoende als basis voor de student geneeskunde.

Galenus is er ook van overtuigd dat ziektes ontstaan doordat de vier lichaamssappen (slijm, bloed, gele en zwarte gal) uit balans zijn. Genezing is daarom enkel mogelijk wanneer die verhouding terug in evenwicht is of de patiënt behandeld wordt met hun overeenkomstige natuurelementen (water, lucht, vuur, aarde). Als oplossing voor ziekte en koorts schrijft hij vaak koude baden, braken en aderlatingen voor. Of de zieke daar altijd beter van werd, valt dan ook sterk te betwijfelen.

Wanneer Vesalius de boeken van Galenus leest, stelt hij vast dat Galenus vaak fout is. Vesalius is erg nieuwsgierig en kritisch ten aanzien van de zogenaamde vaststaande waarheden. Daarom gaat hij zelf op onderzoek. Vesalius haalt lichamen van terdoodveroordeelde misdadigers en dissecteert ze. Hij komt tot de conclusie dat Galenus nooit de binnenkant van een mens heeft gezien. Vandaar de theorie van de vijflobbige lever: een menselijke lever telt slechts twee lobben.

Vesalius’ kritisch onderzoek naar de menselijke anatomie resulteert in een meesterwerk. Hij schrijft zijn bevindingen neer in ‘Over de bouw van het menselijk lichaam’. Dit werk wordt gedrukt en verspreid vanaf 1543. Hij ontketent hiermee een revolutie in de medische wereld. Voortaan hebben artsen een betrouwbaar instrument om het menselijk lichaam te bestuderen. Rijk geïllustreerde afbeeldingen verduidelijken Vesalius’ ontdekkingen. Ook dit is erg vernieuwend: Galenus’ boeken bestonden hoofdzakelijk uit teksten. Artsen in opleiding krijgen dus nooit een afbeelding te zien van het desbetreffende lichaamsdeel of orgaan. Voortaan kan men het inwendige van het menselijk lichaam bekijken.

Anatomische tekeningen uit “De Humani Corporis Fabrica” van Andreas Vesalius.

MEER WETEN?

Het Klokhuis maakt geschiedenis – Erasmus
© hetklokhuis.nl

Het Klokhuis: Erasmus

Wil je weten wat een rap over neuspullen, scheten laten en boeren te maken heeft met Erasmus? Het Nederlandse tv-programma Het Klokhuis laat je op een grappige manier kennis maken met het leven en het werk van de humanist Erasmus van Rotterdam. Bekijk het leuke filmpje “Het Klokhuis maakt geschiedenis” op YouTube. Op enkele minuten kom je te weten waarom Erasmus zo belangrijk was.

Vesalius: 500 jaar oud maar nog actueel
© bruzz.be

Vesalius: nog altijd actueel

Andreas Vesalius is één van de grondleggers van de anatomie en brengt de structuur van ons lichaam in kaart op zo’n manier dat zijn werk ook vandaag nog belangrijk is. Op 31 december 2014 was het vijfhonderd jaar geleden dat hij geboren werd in de Marollen in Brussel. De Brusselse tv-zender Bruzz (vroeger tv Brussel) maakte er deze reportage over.

Opgelet: Bruzz waarschuwt ervoor dat er in de volgende reportage beelden voorkomen die niet geschikt zijn voor gevoelige kijkers.

TOEPASSING

ERASMUS VAN ROTTERDAM

Bronnen bestuderen

De Bijbel

Probleem

De originele taal is niet gekend (Latijn, Grieks, Hebreeuws, …)

Kritische ingesteldheid

Ontdekken fouten bij tekstvergelijking én interpretatie van de originele teksten.

ANDREAS VESALIUS

Bronnen bestuderen

Het menselijk lichaam

Probleem

Er is een verbod op de dissectie van het menselijk lichaam

Kritische ingesteldheid

Hij ontdekt fouten in de literatuur uit de Oudheid (het lichaam van een dier verschilt van het lichaam van een mens)

Resultaat

De humanistische geleerden gaan zelf ONDERZOEK uitvoeren

MEER WETEN?

De vlag van de Europese Unie

Op Erasmus …

Omdat de Europese Unie het belangrijk vindt dat jongeren een brede kijk op de wereld hebben, heeft ze het het Erasmus-programma in het leven geroepen. Zo kan je in het hoger onderwijs / aan de universiteit een deel van je studies of je stage in een ander Europees land uitvoeren. De studiepunten die je zo verwerft, tellen mee voor je studies hier. En om de extra kosten die je maakt tijdens je verblijf in het buitenland, krijg je zelfs een beurs.

Het maakt niet uit welke studierichting je volgt: ze komen allemaal in aanmerking voor het Erasmus-programma. Je kunt je kandidaat stellen voor alle landen van de Europese Unie. Ook Noorwegen, IJsland, Liechtenstein, Turkije en de voormalige Joegoeslavische Republiek Macedonië (FYROM) doen mee.

Klinkt aantrekkelijk niet? Meer informatie vind je hier op de website van de Vlaamse Gemeenschap.

Onderzoeker Daniel Wescott bij de recentste ‘donatie’ voor zijn lijkentuin. Foto: Bas den Hond

Opdracht “Groetjes uit de lijkentuin.”

Ook vandaag doet men nog onderzoek met lijken. Zo kijkt men in de Forensic Anthropology Research Facility (FARF) in San Marcos (VS) hoe dode lichamen rotten en wat daarvan het effect is op de omgeving. Lees de tekst en beantwoord de vragen. Klik hier om het document te openen. Print het af, los de vragen op en geef het document aan je leraar om te verbeteren.